Rokade

Schaakbeeld nr. 13 / zaterdag 29 mei 2010

In 1787 was prinses Wilhelmina van Pruissen, vrouw van stadhouder Willem V, op weg naar Brielle om de bril te gaan zoeken die Alva daar ruim tweehonderd jaar eerder op 1 april had verloren. In plaats van de A15 te nemen reed zij in haar koets door de binnenlanden. Dat kwam omdat haar tomtom niet goed werkte. Bij het gehucht Goejanverwellesluis werd ze tegengehouden door een groep patriotten. Die waren allemaal lid van een plaatselijke schaakclub waar al sinds mensenheugenis de rokade bekend was. Wilhelmina mocht pas weer verder na een partijtje schaak tegen de dorpsoudste. Dat verloor zij, omdat ze de rokade niet kende. Na twee dagen mocht ze terug naar Nijmegen. Maar haar tomtom deed het nog steeds niet goed, en zo kwam ze in Nieuwe Pekela terecht. Daar richtte zij een schaakclub op die zij Rochade noemde. Die club bestaat nu nog, en is ongetwijfeld de oudste schaakclub van Nieuwe Pekela. Ze spelen in de tweede klasse C van de NOSBO. Na verdere omzwervingen kwam Wilhelmina eindelijk terug in Nijmegen, waar haar man tijdelijk in het Valkhofmuseum woonde omdat de donjon van het Valkhof nog niet herbouwd was. Sindsdien wordt ook in Nijmegen de rokade toegepast. Sommigen noemen dat de vrede van Nijmegen, maar die lopen honderd jaar achter.

De rokade is veel later ontstaan dan het schaakspel zelf. In de 13e eeuw ontstonden in Europa de eerste varianten, waarbij de koning vanuit de beginstand meer dan één veld mocht bewegen. Later kwam dat benauwde geschuif met een toren erbij (koning en toren kunnen elkaar immers op die krappe eerste of achtste rij nauwelijks passeren). In de 17e eeuw was de rokade, zoals die nu is, algemeen gebruikelijk geworden. Behalve in Goejanverwellesluis. Daar kende men de rokade in de huidige vorm al sinds de middeleeuwen.

Rokeren (vroeger zeiden we rocheren) is iets heel merkwaardigs. Twee stukken tegelijk zetten. Hoe is men daar in vredesnaam toe gekomen? En waarom alleen koning en toren? Ik kan me ook een regel voorstellen waarbij de paarden vanuit de beginstand van veld mogen wisselen: paard g1 naar b1 en paard b1 naar g1. Dat geeft een heel andere kijk op de stelling.

Wanneer je op een clubavond of op een toernooi langs de borden gaat, zie je dat op bijna alle borden wordt gerokeerd. Voornamelijk kort. Waarom doen die spelers dat? Die toren op h8 (ik beperk mij even tot zwart, maar voor wit is het niet anders) staat daar toch schitterend? De toren geeft daar stevige dekking aan de pion op h7, de meest geliefde offerplaats voor alle witspelers. Waarom offeren witspelers zo graag op dat veld? Om de gerokeerde koning op g8 uit zijn tent te lokken en met enkele krachtige zetten te liquideren. En waar is dan de toren die zijn koning moet bijstaan? Die hangt ergens lui rond op de achterste rij en verwaarloost schromelijk zijn verdedigende taak. Ja, hoor ik al tegensputteren, maar als je niet rokeert dan staat de koning in het midden van de achterste rij nog veel meer bloot aan het geweld van de witte stukken. Foute opmerking. Dat ligt dan helemaal aan de zwartspeler zelf. Wanneer die opent met d5 of e5 slaat hij meteen al een groot gat in de eigen verdediging. Beter is 1. ….h5 en 2. ….Th6, zodat de toren zijn verdedigende taak al vanaf het begin kan vervullen door positie te kiezen op de zesde rij. Dan volgt 3. …. Te6 en eerst dan 4. …Pf6. Veel degelijker dan rokeren. Bovendien even snel. Want rokeren kun je ook pas op zijn vroegst op de vierde zet.

De rokade moet worden afgeschaft! Een beetje zielig voor Nieuwe Pekela, maar ja, zo’n sterke club is het nu ook weer niet, en Veendam is op de fiets goed te doen. Afschaffen van de rokade biedt grote voordelen. Als de koning op e8 blijft staan, kan wit op dat veld niet een pion laten promoveren. Mat achter de paaltjes is niet goed denkbaar. De koning blijft lekker dicht tegen zijn dame aanleunen, als zij er niet van doorgaat. Het overzicht over het totale slagveld is veel beter vanaf e8 dan vanaf g8. De druk die wit vaak vanaf b4 uitoefent op f7 is geen echte dreiging meer: zwart kan, als hij dat wil, pion f7 rustig opspelen zonder dat hij schaak komt te staan.

Wie heeft in vredesnaam die rokade uitgevonden? Het verhaal gaat dat er in de middeleeuwen ergens in een ver land op het schaakbord ruzie ontstond tussen de koning en de koningin. Hij wilde absoluut niet meer naast haar staan! Maar de wijze mannen in schaakland vonden een andere beginopstelling een te ingrijpende maatregel. Toen werd besloten dat de koning, zodra er plaats was, twee velden van de koningin af mocht gaan staan – tot haar grote verdriet – en dat hij dan, om het conflict niet opnieuw te laten oplaaien, een toren uit de linker- of rechterhoek mocht commanderen als buffer tussen hem en de koningin plaats te nemen.

De torens vonden het maar niks. Ze hadden gelijk. Het was werkelijk een onzalig idee. Weg met de rokade! Het lijkt me een goed plan bij wijze van experiment in de eerste 40 partijen die iedereen speelt niet te rokeren. Je zult zien dat dit geen invloed heeft op ieders totale score. Die zal blijven uitkomen op 40 – 0 of enige variant daarvan.

Tekst: Cas Aubel

Tekeningen: Frans Drummen

Volgende aflevering: Rating

alle afleveringen schaakbeeld: www.smb.nl