De dame is een bom
In de zomereditie van 23 juli van het Cultureel Supplement (NRC Handelsblad) staat een prachtig artikel van Lien Heyting met mooie foto’s van Bram Budel. De kop van dit artikel luidt :
De dame is een bom
‘In het Max Euwe centrum staat sinds kort een sinister nazischaakspel. Over de herkomst is weinig bekend, maar het vermoeden bestaat dat NSB–leider Anton Mussert, een spelletjesmens , het in 1941 cadeau kreeg van SS-hoofd Heinrich Himmler.’
In haar inleiding beschrijft zij uitvoerig het bezoek dat Anton Mussert, de leider van de Nationaal-Socialistische beweging, in januari 1941 bracht aan Műnchen. ‘Hij was uitgenodigd door Heinrich Himmler, het hoofd van de Duitse SS. Mussert was in gezelschap van andere NSB-kopstukken en ook andere in Nederland gestationeerde nazi’s onder wie Rijkscommissaris Seyss-Inquart. De Hollandse delegatie werd door Himmler uitbundig gefêteerd.’
Zij schrijft ondermeer :’Er was Himmler veel aangelegen om Mussert gunstig te stemmen en voor zijn ideeën te winnen, vandaar dat hij in Műnchen vorstelijk werd onthaald en getrakteerd. Hij kreeg een fotoalbum cadeau en mogelijk (want zeker is het niet) ook een groot nazischaakspel met stukken van keramiek. Dat zou dan in 1940 speciaal voor hem gemaakt zijn in het SS-Allach-fabriekje van Himmler.’
Max Euwe Centrum
Het schaakspel met bijbehorend bord staat sinds kort in een vitrine van het Amsterdamse Max Euwe Centrum (MEC). Het MEC kreeg het schaakspel, dat aan Mussert zou hebben toebehoord, onlangs in bruikleen. Een toelichting bij het schaakspel in de vitrine meldt ondermeer dat het gestaan zou hebben in de werkkamer van Anton Mussert in het hoofdkwartier van de NSB aan de Utrechtse Maliebaan 35. Kort na de oorlog kwam het in bezit van de Utrechter Arnoldus van Anraad (1911- 1985), de vader van Thea van Anraad die het geheimzinnige spel nu in bruikleen gaf aan het MEC.
Over de stukken schrijft zij: ‘Zowel de witte als de bruine stukken stellen een leger voor, de witte stukken zijn duidelijk terug te voeren op het Duitse wapentuig uit de oorlog. Zo is de toren een weergave van de FlaK, het paard is een ordonnnans op een motor, de loper een duikbommenwerker en de dame een bom met stabilisatorvinnen en de koning een 500 pond vliegtuigbom.’
Op onderzoek uit
Lien Heyting schrijft:’Toen ik het schaakspel zag en de toelichting had gelezen dacht ik ‘hier wil ik alles van weten.’’
Zij vertelt vervolgens uitgebreid over haar gesprekken met Thea van Anraad en met Tineke Spaans-van der Bijl, die in de oorlog betrokken was bij het verzet en later het boek Utrecht in Verzet, 1940-1945 publiceerde.
Zij raadpleegde historici die over Mussert hadden geschreven, zocht in archieven, sprak en mailde met Duitse historici en andere specialisten. Ook raadpleegde zij het orgaan van de Gross Deutsche Schachbund (1940-1941) en de uitputtende studie Schach unterdem Hakenkreuz, Politische Einflűsse auf das Schachspiel im Dritten Reich (1996) van Ralf Woelk.
Maar alles wijst erop dat het om een uniek exemplaar gaat. Heyting schrijft dat het voor alle aanwezigen van de deze maand gehouden bijeenkomst van de internationale vereniging van schaakverzamelaars (Chess Collectors International) in Cambridge, volkomen nieuw bleek te zijn. En dit gold ook voor de Nederlandse collectioneur Wim Geels die in dertig jaar zo’n duizend schaakspelen heeft verzameld.
Lien Heyting besluit haar prachtige artikel:
‘Heeft Anton Mussert het schaakspel bij het bezoek aan Munchen in januari 1941 inderdaad cadeau gekregen van Heimrich Himmel? Het is niet zeker, zoals niets over de herkomst van van dit schaakspel zeker is. Sterke vermoedens en aanwijzingen , daar zullen we het vooralsnog me moeten doen.
Of er zou een lezer van dit Cultureel Supplement moeten zijn die meer van dit obscure schaakspel weet dan alle schaak- en keramiekexperts bij elkaar.’
Misschien zijn er bezoekers van onze site die Lien Heyting verder kunnen helpen? Of misschien onze vrienden van de Motiefgroep Schaken?
(Lien Heyting is de partner van Hans Ree en (eind)redactrice van het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad. TK)
Het is zeker de moeite waard een bezoekje te brengen aan het Max Euwe Centrum in Amsterdam om dit sinistere schaakspel met eigen ogen te kunnen aanschouwen. En als u dit artikel nog zou kunnen bemachtigen is dit ook meer dan de moeite waard!
