Leydenaren ontsteld
Lucas van Leyden en de Renaissance
Museum De Lakenhal Leiden presenteert in samenwerking met het Rijksmuseum de grootschalige tentoonstelling Lucas van Leyden en de Renaissance. Voor het eerst wordt de belangrijkste kunstenaar van de renaissance in de Noordelijke Nederlanden getoond in de context van zijn tijdgenoten. De meer dan 250 werken van de allerhoogste kwaliteit zijn afkomstig uit Nederlandse en buitenlandse musea als het Louvre, British Museum en Metropolitan Museum.
Van 20 maart t/m 26 juni te zien in Museum De Lakenhal Leiden. In dezelfde periode toont Museum Het Rembrandthuis in Amsterdam de invloed van Lucas van Leyden op het werk van Rembrandt: ‘Rembrandt & Lucas van Leyden’.
Nog niet gezien? Ga snel kijken!
Op bovenstaande foto zien we het Laatste Oordeel, een van de drie prachtige drieluiken.
Lucas, de graficus
Lucas van Leyden (ca. 1494-1533) werd al vroeg als wonderkind erkend en was in Europa vooral beroemd vanwege zijn grafisch werk. Hij introduceerde de vormentaal van de Italiaanse renaissance in de Noordelijke Nederlanden. Zijn prenten met bijbelse en profane onderwerpen vielen op door hun ongekend verfijnde gravuretechniek en vertellende kwaliteit. Naastenliefde, losbandigheid, zedeloosheid en vrouwenlisten waren favoriete thema’s.
Lucas en Dürer
Van grote betekenis was de ontmoeting van Lucas met Albrecht Dürer in 1521 in Antwerpen. De twee kunstenaars wisselden een groot aantal prenten uit en Dürer tekende een portret van Lucas. Onder zijn invloed introduceerde Lucas het portret als nieuw genre in de Noordelijke Nederlanden. Op de tentoonstelling is het grafische werk van Dürer ruim vertegenwoordigd.
Lucas, de schilder
Na 1520 heeft Lucas van Leyden een aantal indrukwekkende drieluiken geschilderd zoals het Laatste Oordeel (De Lakenhal), de Dans om het gouden kalf (Rijksmuseum) en Christus geneest de blinde van Jericho (Hermitage, St. Petersburg). Deze drie werken zijn voor het eerst samen te zien.
Catalogus bij de tentoonstelling
Christiaan Vogelaar e.a. stelden een mooie tentoonstellingscatalogus samen.
Openbaar Kunstbezit : Het Kunstschrift
Het mooi uitgevoerde Kunstschrift nr. 2 is nagenoeg geheel gewijd aan Lucas van Leyden . Prachtige artikelen en er is ook een foto van het schilderij De Schaakspelers in opgenomen.
Bob van den Boogert schreef een mooi artikel met de titel: Rembrandt als tweede Lucas.
Zijn inleiding begint als volgt:
‘In het zeventiende-eeuwse Amsterdam gold de grafiek van Lucas van Leyden als een dure en gewilde liefhebberij. Er werden fortuinen voor betaald en het was een sport ze compleet te hebben. Een van de verzamelaars was Rembrandt van Rijn. Zijn belangstelling ging aantoonbaar verder dan die van de gangbare collectioneur. Waarin school de bijzondere belangstelling van Rembrandt voor de oude Leidenaar?’
De Schaakspelers
In 1508, Lucas is pas veertien jaar, schildert hij De Schaakspelers. Het originele schilderij hangt in de Gemäldegalerie van het Staatsmuseum in Berlijn en een kopie van dit schilderij hangt in een Frans museum.
‘Niemeyer merkte over dit schilderij op :’Hier is niets meer over van de lieflijke idylle der middeleeuwse chevalerie: arglistige en geslepen tronies gluren elkander aan, uit de grove monden der vadsige mannen klinken op- en aanmerkingen over het spel, de ruimte is vervuld van hun drukte. Wordt er vals gespeeld? Het gezelschap schijnt er niet te goed voor, en de kornuiten van deze heren, die op analoge schilderijen van Lucas’ hand aan het kaarten of dobbelen zijn, schrikken voor een handigheidje niet terug.’ (Bron : Het schaakspel in de kunst- en cultuurhistorie, E.H. Schuyer, 1968)
Het is nu nog nauwelijks voor te stellen, maar lange tijd had het schaakspel ook een romantische betekenis. Op veel schilderijen en tekeningen worden dames afgebeeld die schaakspelen tegen heren. Het resultaat van de schaakpartij was van invloed op het amoureuze vervolg.
Hans Ree drukte het eens zo uit:’ Man strijdt tegen vrouw voor een doel dat met beider wensen overeenkomt.’
Het schilderij De Schaakspelers is thuis gebleven in Berlijn in de Gemäldegalerie van het Staatsmuseum en de schaakliefhebbers moeten zich tevreden stellen met de twee, ook prachtige, schilderijen met de kaartspelers en een met de waarzegster. Daarom zijn de schaakliefhebbende volgers van Lucas van Leyden, de ‘Leydenaren’, enigszins ontsteld.
Het Thyssen-Bornemisza Museum in Madrid bezit een van de twee schilderijen met de kaartspelers. De gefortuneerde familie Thyssen-Bornemisza, die meer dan 800 kunstwerken heeft verzameld, wilde hun kunstbezit met het publiek delen en opende hiervoor een bijzonder museum in Madrid. Naast het wereldberoemde Prado museum is het Thyssen-Bornemisza museum ook meer dan een bezoek waard. Hieronder het schilderij dat nu in De Lakenhal te zien is.
Courier – een variant op het schaakspel
Het valt op, als we het schilderij aandachtiger van dichtbij bekijken, dat het geen gewoon schaakbord is, maar een bord van 12 bij 8 velden . Op zo’n bord werd in die tijd het courierspel gespeeld.
Het volgende is ontleend aan H.J.R. Murray, A History of Chess , 1913.
De stukken van het courierspel en hun beweging
Toren (Rook,R) – zoals onze toren
Paard (Knight,Kt) – zoals ons paard
Loper (Bishop,B) – twee velden diagonaal zoals voor de 17de eeuw gespeeld.
Koerier (Courier,C) – Een nieuw stuk in het spel- zoals de loper in ons schaakspel
Raadsman (Sage,S) – Een nieuw stuk in het spel- zoals de koning- maar kan geslagen worden
Koning (King,K) – zoals onze koning
Dame (Queen,Q)- een veld diagonaal zoals voor de 17de eeuw gespeeld
Joker (Jester,J) – een veld vooruit , achteruit, links of rechts
Pion (Pawn)- zoals onze pion met maar één veld vooruit, ook bij de eerste zet met de pion
Ook hier zien we dat Jan de Bray bekend is met het courierspel!
Hoe kwam Lucas van Leyden op het courierspel ?
Het blijft enigszins een raadsel hoe Lucas van Leyden op zo’n jonge leeftijd in aanraking kwam met het courierspel. In Duitsland was dit spel populair, er was zelfs een schaakdorp Ströbeck waar dit spel gespeeld werd. In Nederland was dit spel ook bekend. Waarschijnlijk heeft Lucas dit van zijn vader of van zijn leermeester Cornelis Engebrechtsz, die beiden belangrijk waren voor de ontwikkeling van de jonge Lucas. Pas dertien jaar later in 1521 ontmoette hij de vermaarde Duitse grafisch kunstenaar Albrecht Dürer in Antwerpen, met wie hij een nauwe band onderhield, mogelijk dat Lucas’ familie of de familie van zijn leermeester al vanaf begin 1500 contacten onderhielden met Duitse kunstenaars die bekend waren met het courierspel.
Het schaakdorp Ströbeck
Over het schaakdorp Ströbeck, tien eeuwen oud en gelegen in de vroegere DDR, is al heel veel geschreven. Bijvoorbeeld in het dagblad Het nieuws van den dag voor Nederlandsch-Indië van 15 september 1923. Het artikel over het schaakdorp Ströbeck begint als volgt:
‘Het schaakspel als leervak op school. Klinkt het niet als een sprookje? Toch is het werkelijkheid en geen fantasie. Er is een dorpje In Duitschland, waar de kinderen op school verplicht onderwijs in het schaakspel ontvangen. Waar het schaken evenzeer ingeburgerd is als het lezen, schrijven en rekenen. Waar de boerendochter schaakt evenals de burgemeester. Waar in de dorpssmederij tusschen een trek aan den blaasbalg en een slag op het aambeeld, de smid en zijn knecht een partijtje schaken. Iedereen schaakt er, evenals een ieder die de school verlaten heeft en leest en schrijft.’
In zijn tweewekelijkse serie in de Volkskrant schreef Willem Beusekom in 1996 een mooiverslag over zijn reis naar Ströbeck.
Varianten op het schaakspel zijn van alle tijden
Varianten op het schaakspel zijn van alle tijden. Recente voorbeelden in Nederland zijn het spel Superschaak van Henk van Haeringen, Raindropchess van Jozias Hillenkamp en Klikschaak van Johan Visser en Casper Rupert. Ook grootmeester Yasser Seirawan heeft een variant, Seirawan Chess geïntroduceerd en er is natuurlijk Random Chess of Chess 960 naar ideeën van Bobby Fischer.
Een uitgebreid behandeling van varianten is te vinden op de website Chess Variants (Engelse taal).
Geraadpleegde bronnen o.m. :
1. Het Schaakspel, E.H. Schuyer, 1968
2. Folder van de tentoonstelling Lucas van Leyden en de Renaissance, 2011
3. Kunstschrift nr. 2 van Openbaar Kunstbezit, 2011
4. Highlights of Art, Thyssen-Bornemisza Museum, Madrid, 2001
5. A History of Chess, H.J. Murray (1913)
6. Spel uit de kunst in de kunst, Leo Diepstraten, 2001
7. Koninklijke Bibliotheek Den Haag, Historische kranten
Met dank aan Museum De Lakenhal Leiden voor het ter beschikking stellen van de prachtige foto met onze koningin.
