Gefascineerd door kunst en schaken
In dit deel besteden we aandacht aan de Alphense kunstenares Joyce Op ’t Einde (Amsterdam, 1945).
In deel 7 van onze serie getiteld ‘Goudse Meesters (1) hebben we al kennis gemaakt met de Alphense kunstenares Joyce Op ’t Einde. Uit deze bijdrage weten we dat Joyce een bijzondere band heeft met het schaakspel en met Latijns Amerika, vanuit deze voorkeur heeft ze in de loop der tijd deelgenomen aan een aantal selecte thematentoonstellingen. Haar favoriete technieken zijn tekenen- onder meer boekillustraties- en het maken van (foto)collages.
Ontwerp boekomslag Thomas Rosenboom
Het is nu tien jaar geleden dat zij een bijzondere ervaring had in haar bestaan als kunstenaar. Het begon met een telefoontje van uitgeverij Querido. Ze zochten een ontwerp voor de omslag van een boek van Thomas Rosenboom , Aanvallend spel, waarin hij de lezer een kijkje gunt in de keuken van de schrijver. Bij Querido hadden ze bij toeval een kunstkaart van Joyce onder ogen gekregen. Of ze het goed vond dat de daarop afgebeelde collage voor het boek gebruikt werd. Joyce spreekt van een bijzondere ervaring. ‘Het is een typisch voorbeeld van iets dat precies op de juiste plaats, op de juiste tijd en bij de juiste persoon plaatsvindt. De kaart was verstuurd door een medewerker van het Max Euwe Centrum te Amsterdam. Hij had hem gebruikt om een bedankje te schrijven’. Joyce hoefde niet lang na te denken over haar antwoord aan Querido. ‘Rosenboom is een fantastische schrijver en de inhoud van dit boek sprak me erg aan. Ik voelde me dus zeer vereerd.
Het eindresultaat mocht er zijn. Het boek zag er bijzonder mooi uit. De typografie, de vormgeving, alles was met zorg uitgevoerd. Joyce was er dan ook erg blij mee. In het boek dat overigens niet over schaken gaat, stelt Rosenboom dat er drie voorwaarden zijn waaraan een goede roman moet voldoen: goede documentatie, een strevende held en een vernuftig intrige. Met name dat laatste vergelijkt hij met de voortgang van het schaakspel. En juist daar ligt de link met de fotocollage van Joyce, die alles met schaken te maken heeft.
Jan Timman over Aanvallend spel uit 2002:
‘Overtuigend, met dwingende elegantie geeft Rosenboom aan welke ingrediënten er nodig zijn voor een goede roman. Zijn woordgebruik is economisch en behendig; zijn vergelijkingen zijn steeds doeltreffend.’
Al van kinds af aan was zij geïnteresseerd in het schaakspel, geïnspireerd door haar vader die in het Amsterdamse op hoog niveau schaakte. De stappen die je in het schaakspel zet, de keuzes die je moet maken, kom je ook in het werkelijke leven tegen. Het schaakspel is voor mij een onuitputtelijke bron om in kunst om te zetten.
De fotocollage die de omslag van Rosenbooms boek siert heeft als titel Sevilliaans, naar analogie van het Siciliaans; een van de oude schaakopeningen die in Italië ontstond. Het toont de koning en de dame. Ze zijn twee figuren uit een oud schilderij dat Joyce zag toen ze jaren geleden in Sevilla was. Duidelijk zijn de Andalusische en Moorse invloeden te zien. Joyce vertelt dat een collage een niet zo vaak gebruikte techniek voor een illustratie is. Maar in dit geval past het heel goed bij de inhoud van het boek. Het is een beeldverhaal, opgebouwd uit fragmenten, die samen een nieuw verhaal vormen. Dit is te vergelijken met de opbouw van een roman, waarover Rosenboom schrijft.
Sevilliaans uit 1999 is vooral een schaakbord, waarvan de witte velden stuk voor stuk zijn gebruikt om kleine vaak geestige tekeningen in zwart-wit weer te geven. Het rechterkwadrant onder is afgedekt met een witte plaat, welke over de onderrand van het bord uitkomt en waaruit een menselijke figuur van hoofd tot schouder is uitgesneden. Daardoorheen blijkt het patroon van het schaakbord nog zichtbaar. Op de bovenste tien velden aan de rechterzijde is fotografisch een deel van een normaal houten schaakbord met zwarte Stauntonstukken afgebeeld. Merkwaardigerwijs staat in de beginstand een zwart paard op f8 en een zwarte loper op g8. Links staat een witte koning, die omkijkt naar een, naar het schijnt, witte dame, waarbij haar hoofd geheeld schuil gaat onder een rijk geplooide hoofdbedekking.
Nog een Sevilla fotocollage
Joyce is in Amsterdam geboren en heeft haar belangstelling, zoals hier boven vermeld, zonder twijfel van haar vader, die lange tijd in het Amsterdamse schaakleven een rol van betekenis heeft gespeeld. Zij heeft haar opleiding genoten aan de Rietveldacademie te Amsterdam. Sinds 1969 woont zij in Alghen a/d Rijn en heeft daar een eigen atelier. Ze is actief lid van de Stichting Alphense Ateliers en van de Regionale Kunststichting Gouda en voorts is zij lid van Bedrijfskunst STAA. Ze is tevens free-lance docente tekenen bij de DAC Gouda. Zij heeft kunst- en studiereizen gemaakt naar London en Chili. Ze maakt vooral pen- en pasteltekeningen, fotocollages en werkt met gemengde technieken. Naast de vele tentoonstellingen in Nederland: Alphen a/d Rijn, Amsterdam, Beekbergen, Gouda, Den Haag, Hilversum, Leiden, Roosendaal, Utrecht en Weesp heeft zij ook in het buitenland tentoongesteld, o.m. in België (Kortrijk en Antwerpen) in Chili (samen met Ger Latatster in het Nerudamuseum),in Rusland (in het Achmatovamuseum in St. Peterburg) en in Spanje (Galeria ‘Detras del Rollo’ te Murcia).
Zeven van de exposities waren aan het schaakspel gewijd. De eerste daarvan was ‘The Art of Chess’ in 1988 in Amsterdam. In de catalogus daarvan zegt zij zelf:
‘Het verband tussen schaken en kunst is voor mij tweeledig. In de eerste plaats is er een artistiek aspect. Zoals de schaker de verdediging van de tegenstander probeert te doorbreken, zo probeert ook de kunstenaar, hetzij stormenderhand, hetzij door subtiele manipulaties, een barrière te doorbreken. Om tot het soms passieve publiek door te dringen zal de kunstenaar offers moeten brengen. Vaak heeft de kunstenaar zichzelf te gronde gericht, alleen om ‘schaak’ te kunnen geven. Want hoewel de kunst evenals het schaakspel tijdloos is, is elke overwinning van korte duur. In de tweede plaats heb ik een persoonlijke band met het schaakspel. Mijn vader en ik delen twee liefdes: schaken en kunst. Schaakstukken lopen daarom kruiselings door mijn leven en over witte velden op papier. Heeft mijn vader zijn hele leven geschaakt, ik heb mijn halve leven getekend. Een waardevolle combinatie, waaruit mijn schaaktekeningen zijn ontstaan’.
Schaakgek
Schaakgek is ook een fotocollage uit 1999. De titel heeft in zekere zin een dubbele bodem: ‘schaakgek’ kan betekenen een overdreven schaakfanaat, maar daarnaast sluit de titel aan bij de Franse schaaktraditie om de loper aan te duiden als ‘Nar’ of de ‘Fou’ en die Franse benaming past uitstekend bij het Franse hofleven in de Renaissance en het Humanisme, toen Erasmus ‘de Lof der Zotheid’ schreef. Oorspronkelijk was de loper in het Arabische schaak de ‘Fil’. De Spanjaarden namen dit met lidwoord en al over als ‘Alfil’. De Fransen, steeds al sterk in het verbasteren van vreemde woorden, maakten daar eerst ‘fol’ of ‘folle’ van, het vrouwelijke van de uiteindelijke ‘fou’. Op haar werk Schaakgek beeldt Joyce deze figuur ook af met een zotskap op de helft van een opvouwbaar drukbewerkt schaakbord, zoals die ook in de Renaissance en de Barok wel werden gemaakt. Joyce lijkt de historie van het schaakspel goed te hebben bestudeerd. Van de andere helft is alleen de lijst zichtbaar en daardoorheen prijkt weer een foto van een modern houten schaakbord. Het werk van Joyce is zeer fantasierijk.
Joyce Op ’t Eijnde verwoordt haar creatie als volgt:
"Zoals de Schaakspeler gek is op zijn spel zo is ook de schaakcollectioneur verslaafd aan zijn verzameldrift. Een beetje gek moet je dan wel zijn … Met die gedachte in mijn achterhoofd is de collage ‘schaakgek’ ontstaan.
Ik heb gekozen voor gemengde techniek, d.w.z. voor een combinatie van fotocollage en tekening. De schaakgek heeft hierdoor mijn gezicht gekregen. Daar hoort een zwevend schaakbord bij. Gek ja."
De Motiefgroep Schaken haar in 1999 t.g.v. het 15-jarige jubileum hiervan een ansichtkaart uitgegeven.
In Goudse Meesters 1 lieten wij haar fotocollage Katloper zien.
Het is een titel welke een woordgrap bevat. De loper verwijst naar een schaakstuk, de kat van Aljechin, die zoals bekend iets met katten had. Een ‘katloper’ is een instrument uit de zeevaart. De ‘dikke van Dale’ zegt daarvan: ‘door schijfgaten aan de kraanbalk en het katblok geschoren touw om het anker uit het water onder de kraan te hijsen’. Duidelijk afgebeeld is zo’n katloper in beeld. Linksonder ziet men Euwe en Aljechin tijdens het wereldkampioenschap in 1935, met een kat welke zijn kop over de gehele schaaktafel reikt. Het is een ingenieuze montage welke goed past bij de 100ste geboortedag van Euwe in 2001.
Ter gelegenheid van Euwe’s 100ste geboortedag maakte Joyce ook de collage ‘Euwig schaak’. Ook hier een leuke woordspeling.
Muziek en schaken
Joyce besteedt nu minder aandacht aan haar werk als (schaak)kunstenaar, zij heeft de muziek ontdekt, waaraan ze nu met veel plezier aandacht besteed.
Toch schaakt ze af en toe nog met haar zoon. En ook schreef ze mij: ‘Ik ben nog wel – al jáááren – donateur van het Max Euwe Centrum.
Het merendeel van bovenstaande teksten is ontleend aan:
Spel uit de kunst in de kunst van Leo Diepstraten, pag. 114-116.
Artikel uit het Witte Weekblad Weekend 2002, week 42, Alphen a/d Rijn.
Met dank aan Leo Diepstraten, Het Witte Weekblad en Joyce Op ’t Einde.
Schaaksite.nl verloot vijf exemplaren van het boek Spel uit de kunst in de kunst . Dit boek is een waardevol collectors item. Als je aan deze verloting wilt meedoen stuur dan een mail naar onder vermelding van ‘Diepstraten’. De termijn van inzenden sluit op 31 december. De winnaars melden we daarna zo snel op onze site en zij krijgen ook persoonlijk bericht.
