Jan Timman en Jorge Luis Borges
Jan Timman en Jorge Luis Borges
Tot mijn schaamte moet ik toegeven dat mijn culturele kennis ontbreekt wat de beroemde meesterwerken van Jorge Luis Borges betreft. De Argentijnse schrijver en dichter kwam vandaag onder mijn aandacht, met dank aan Jan Timman en zijn boek; Een Sprong in de Noordzee. Timman schrijft hierin, naast vele interessante schaakverhalen, ook over literatuur, kunst en verschillende culturen die hij tegenkwam tijdens zijn schaaktoernooien.
In 1982, toen Timman in Buenos Aires speelde, regelde de Argentijnse grootmeester Miguel Quinteros een ontmoeting tussen de Nederlander en Borges, een ontmoeting die een grote invloed op Timman zou hebben. De datum van 2 maart 1982 staat nog steeds levendig in zijn geheugen, de dag dat hij een van zijn favoriete schrijvers persoonlijk zou ontmoeten: Jorge Luis Borges!
Waarom ik hierover schrijf? Allereerst omdat Borges altijd graag schaakte, en een gedicht aan dit spel wijdde. Ten tweede, het toont ons weer hoe leuk en aardig schaken kan zijn: je hebt de kans om mensen die je bewondert te ontmoeten!
Helaas hebben we geen foto’s van hun ontmoeting – de tapes van de tv-ploeg die aanwezig was zijn nooit in Nederland aangekomen. Timman neemt aan dat ze in beslag werden genomen door de junta. We spreken over de moeilijke politieke periode toen dit gebeurde. De politiek draagt ook schuld voor het feit dat Borges nooit een Nobelprijs voor de literatuur ontving, hoewel hij wereldwijd bekend is en beloond werd met vele andere onderscheidingen.
Maar we hebben wel een samenvatting van hun gesprek waarin vele aspecten aan de orde komen; van literatuur tot talen, van geschiedenis tot politiek en natuurlijk hun gemeenschappelijke en favoriete onderwerp: schaken. Borges toonde zijn liefde voor het spel in veel van zijn geschriften en keek naar het schaken als een symbool voor hoge cultuur, behalve dat hij niet hield van het competitie-element. Borges gaf de voorkeur aan de schoonheid ervan. Toen Timman zei dat Bronstein hetzelfde voelde, nam Borges dat als een compliment.
Hieronder kunt u de originele Spaanse versie van het gedicht Ajedrez lezen, evenals de vertaling. Dit gedicht komt uit het boek Dreamtigers.
Ajedrez, by Jorge Luis Borges
I
En su grave rincón, los jugadores
Rigen las lentas piezas. El tablero
Los demora hasta el alba en su severo
Ámbito en que se odian dos colores.
Adentro irradian mágicos rigores
Las formas: torre homérica, ligero
Caballo, armada reina, rey postrero,
Oblicuo alfil y peones agresores.
Cuando los jugadores se hayan ido,
Cuando el tiempo los haya consumido,
Ciertamente no habrá cesado el rito.
En el Oriente se encendió esta guerra
Cuyo anfiteatro es hoy toda la tierra.
Como el otro, este juego es infinito.
II
Tenue rey, sesgo alfil, encarnizada
Reina, torre directa y peón ladino
Sobre lo negro y blanco del camino
Buscan y libran su batalla armada.
No saben que la mano señalada
Del jugador gobierna su destino,
No saben que un rigor adamantino
Sujeta su albedrío y su jornada.
También el jugador es prisionero
(La sentencia es de Omar) de otro tablero
De negras noches y de blancos días.
Dios mueve al jugador, y este, la pieza.
Qué dios detrás de Dios la trama empieza
De polvo y tiempo y sueño y agonías?
Vertaling
Chess, by Jorge Luis Borges *
I
In hun plechtige hoek, bewegen de spelers
De langzame stukken. Het bord houdt ze tegen
Tot de dageraad in hun strenge wereld
waarin twee kleuren elkaar haten.
Binnen de vormen straalt de magie
Striktheid: homerische toren, snel
paard, gewapende koningin, cruciale koning
schuine loper en agressieve pionnen.
Zodra de spelers eindelijk weggaan,
Eens de tijd ze heeft verslonden,
Zal het ritueel niet zijn geëindigd.
In de wereld zoals de onze laait veel oorlog op
Wiens amfitheater vandaag de gehele aarde is.
Net als dat andere, is die wedstrijd oneindig
II
Zwakke koning, scheve loper, meedogenloze
koningin, directe toren en sluwe pion
Zoeken en waarderen de gewapende strijd
Kruisen het zwart-wit van het veld.
Ze weten niet dat de spelers zijn geselecteerd
Hand regelt hun lot,
Ze weten niet dat een onnauwkeurigheid
Hun wil bepaald en de regels van hun dag.
De speler is ook een gevangene
(Omar’s gezegde) van een ander bestuur
Van zwarte nachten en witte dagen.
God beweegt de speler, en hij, het stuk.
Welke god achter God verwekt het plot
van stof en tijd en droom en kwellingen?
* In het oorspronkelijke Spaans is de rijm onmogelijk te dupliceren.
Hoe ziet Borges het schaken, als een spel? “Schaken is een van de middelen die we hebben om de cultuur te redden, net als het Latijn, de studie van de humaniora, het lezen van de klassieken, de diversificatie van wetten en ethiek. (Uit een interview in de Spaanse taal, in het Argentijnse tijdschrift “Ajedrez”, december 1981).
Dit artikel is eerder gepubliceerd op de Engelse website van Alina l’Ami (klik hier) Vertaling: Guido de Romph
