Schaken – het spel van Farao's?
Ik was acht volle dagen lang verbaasd, verbluft en geschokt door de rijkdommen van dit prachtige land, vol van geschiedenis en mysterie. De wieg van de beschaving, een land dat voortdurend aantrekt en meer fascineert dan welke andere plaats op aarde. Ik was verslagen toen ik mij bedacht hoe weinig ik ervan wist: de piramides, de beroemde Sphinx, de Farao’s, Bijbelse informatie, de vloek die aan de tombe van Toetanchamon hing… eerlijk gezegd was ik mij alleen bewust van het topje van de ijsberg.
Terwijl ik mijn horizon verbreedde met een Nijlcruise, was het de eerste keer dat ik een reis maakte zonder te schaken! Ik moet natuurlijk nog een keer terug, om Cairo en het Egyptisch museum te bezoeken. Maar ik ben blij dat ik het zuidelijke deel van de Nijl van Luxor tot Aswan en retour heb gezien. Er zijn daar zoveel verhalen te vertellen, zoveel tempels en graftombes, hiërogliefen, ervaringen en ontdekkingen dat ik makkelijk een hele dag, misschien zelfs twee of drie (of weken?!) nodig heb om tenminste de helft ervan te kunnen delen.
Maar ik zal het proberen aan de hand van twee gedachten die ik tijdens de expedities had. Omdat ik een schaker ben en ik gewoonlijk over schaken schrijf, zal ik mij nu beperken tot… schaken, wat anders?! Ik moet toegeven dat ik tegen mijzelf had gezegd om dit spel terzijde te schuiven om mij te concentreren op de ervaringen tijdens de cruise, een ijdel streven 🙂 Het ging lange tijd goed totdat mijn aandacht werd getrokken door een prachtig schaakset dat te koop was in een souvenirwinkel. Binnen een paar seconden begonnen mijn hersens te denken aan – waarschijnlijk de meest gevoerde discussie tussen schaakhistorici – de vraag waar en wanneer het schaken is ontstaan – kan het Egypte zijn en niet India of China?
Dit was waarschijnlijk het moment waarop onze gids zijn baan niet meer zo leuk vond, want hij werd gebombardeerd met eindeloze vragen door niemand minder dan ondergetekende. Yehia, die ook archeoloog is, was zo vriendelijk om geduldig al mijn relevante en irrelevante vragen te beantwoorden, en hij leek er zelfs blij mee te zijn 🙂 Toen ik vroeg naar zijn mening over het ontstaan van het schaakspel, duidde hij onmiddellijk op het bordspel genaamd Senet, wat in veel graftombes van Farao’s is ontdekt.
Foto: Toetanchamon’s Ivoren Senet bord
Het best bewaarde en complete spel is gevonden in de legendarische tombe van Toetanchamon, waar ik ook ben geweest! Helaas voor mij is zijn schat tentoongesteld in het Egyptisch Museum te Cairo of verspreid over de gehele wereld. Alleen zijn mummie ligt (weer) op zijn originele rustplaats. (Ik had een vreemd gevoel bij het betreden van de tombes… een combinatie van opwinding, angst, nieuwsgierigheid, terughoudendheid en een gevoel van wantrouwen over mijn eigen aanwezigheid aldaar!)
Een andere bron voor een Egyptische oorsprong van het schaken is de oude afbeelding die gevonden is in de tombe van Koningin Nefertari (1295-1255 voor Christus) wat haar al spelend met de Senet laat zien.
Het lijkt op schaken, maar als je de afbeelding goed bekijkt dan ontdek je de kenmerken van Senet: een 3×10 bord en de opstelling van de stukken. Het spel startte met de stukken op de eerste lijn waarbij de volgorde door middel van dobbelstenen werd bepaald. Lange stukken behoorden aan de ene speler terwijl de andere speler met de kleine stukken speelde. Deze afbeelding lijkt dus op de start van een Senet-spel.
Natuurlijk blijft de vraag staan of Senet de voorouder is van het schaakspel. Ik veronderstel dat het heel moeilijk is om terug te kunnen gaan naar de allereerste bron… veel informatie is verloren gegaan in het zand van de tijd. Bordspellen zijn geëvolueerd en samengevoegd, ze gaven aanleiding tot nieuwe spelvormen, sommige bleven en anderen verdwenen, en uiteindelijk blijf je over met een onbeschrijfelijk stammenrijk. Probeer het op te lossen als je kan 🙂
Egyptologen zijn niet de enigen die gevangen zijn geraakt in het labyrint van mysteries. Sir Lawrence Alma Tadema (1836 – 1912), de Nederlandse schilder van het Victoriaanse tijdperk, was ook geïnspireerd door de Egyptische historie, beeldgegeven in zijn kunstwerk: Schaken, en niet Senet!
Egyptische schaakspelers (1865), privé collectie.
Laten we teruggaan naar het onderwerp, de vraag of Senet de voorouder is van het schaken. Als de historici al moeite hebben met deze vraag, dan kan ik het antwoord al helemaal niet vinden. En toch, ondanks haar vormen en de aanwezige factor van geluk, die mij meer aan backgammon doet denken dan aan het schaken, zijn veel Egyptologen geneigd om te zeggen dat het schaakspel hier, in Egypte, zijn wortels heeft in het mystieke spel Senet. De velden en de stukken in twee verschillende kleuren geschilderd suggereren dat de Egyptenaren een vroege vorm van het schaakspel speelden. Het idee zal onmiddellijk zijn geëxploiteerd door ondernemers met zakelijke belangen. Heden ten dage ben ik daarom wat verbaasd dat men schaaksets verkoopt in plaats van het originele bordspel… misschien komt dat omdat de actuele spelregels van Senet nog altijd discutabel zijn, terwijl de schaakregels vast staan en wereldwijd zijn verspreid en daarom aantrekkelijker is voor consumenten? Persoonlijk zou ik gaan voor het spel van de Farao’s. Bovendien is het heel goed mogelijk dat Senet begon als een spel, maar dat het later een magische of heilige kwaliteit verwierf als onderdeel van een ritueel. Dit zou een ander gemeenschappelijke factor kunnen hebben met het schaakspel dat wij vandaag spelen: getuige de mystieke plaats die het schaken heeft ontwikkeld in films als ‘The Seventh Seal’ en literaire werken waarin de held schaakt tegen de Dood, de Duivel, een god enzovoorts. Dit is een van de krachtige invloeden die Egypte heeft op de menselijke geest: je verbaasd jezelf plotseling met nieuwe ideeën die je maakt, theorieën over verschillende aspecten en in mijn geval het schaken. Ik weet dat ik het wiel opnieuw uitvind, maar dat maakt niet uit; de weg van onthullingen en ontdekkingen is belangrijker dan het uiteindelijke doel, ten minste voor mij in dit specifieke geval.
De andere gedachte waarover ik hierboven schreef is meer van organisatorische aard: waarom hebben we niet meer toernooien op schepen?! Ik denk dat het een fantastisch idee is, niet alleen voor schakers maar ook voor overige betrokkenen. Wat is beter dan te schaken terwijl je al cruisend van haven naar haven vaart, met je kamer en bed die je overal naartoe volgen?! Het is onmogelijk om verveeld te raken dankzij de variabele keuzes die worden aangeboden door een cruise. Er waren in het verleden wel toernooien van dit soort op de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee, maar ik vraag me af waarom er niet veel meer zijn? Ik zou zeker geïnteresseerd zijn om deel te nemen! Laat het mij weten als je iets hoort.
Dit was mijn Egyptische ‘schaak’-ervaring en ik kan je vertellen dat, indien je nog twijfelt om er naartoe te gaan, misschien vanwege hordes toeristen die overal en nergens vandaan komen om de mysteries en heiligheden te ontrafelen, denk nogmaals na! Het maakt niet uit dat ‘we gaan naar Egypte’ als vakantiedoel zo ‘massaal’ klinkt, het is het waard!
Dit artikel werd eerder gepubliceerd op de website van Alina l’Ami (klik hier) en is vertaald door Guido de Romph. Op de website zijn ook meer foto’s van de reis te vinden.
Mijn man staat op het punt de tempel van Abu Simbel te betreden
Nijlcruise
L.S., ter info,
In de Schaakkoerier 107, de zomerspecial van de Motiefgroep Schaken uit juli 2010, getiteld: ‘spelen met de dood. Het senetspel in het oude Egypte’, wordt het onderwerp uitgebreid behandeld door Egypte-kenner Jan Koek.
vr. gr. Henny van Essen