Oude doos (22): Moeder aller afgebroken partijen

Bij het ACP-toernooi in Amsterdam wordt weer afgebroken. De meeste van de spelers zijn echter te jong om de emoties te begrijpen die daarbij hoorden. In de tweede ronde gingen Sasikirian en Jobava na het afbreken gezamenlijk achter de computer kijken hoe de stelling moest worden beoordeeld. Beiden kwamen tot de conclusie dat Sasikirian gewonnen stond als hij een van de beste zetten had afgegeven. De Indiër bevestigde dat hij dat gedaan had, waarna de Georgiër de partij opgaf. Tja jongens, dat is niet de bedoeling van een afgebroken partij.

Publiek op de stoelen

Voor veel schakers geldt Timman-Velimirovic (Rio 1979) als de beroemdste afgebroken partij, maar de echte kenners veren meteen op: nee, Etmans-Tilstra! De moeder aller afgebroken partijen!

In 1997 stond hierover een uitgebreid verhaal in het jubileumboek van Philidor Leeuwarden. In 2008 gaf de schaakclub Vianen (Utrecht) ter gelegenheid van zijn 75-jarig bestaan een grappig boekje uit over afgebroken partijen. Daarin deed Ton Kohlbeck uit Leiden de emoties weer oplaaien. Hij behoorde in de jaren zestig tot de jongeren die met Philidor Leiden vanuit de onderbond drie keer op rij promoveerden. In het seizoen 1966-67 was de hoofdklasse bereikt en weer wonnen de jongelui bijna alles. In de laatste ronde stuitten ze op Philidor Leeuwarden, dat een matchpunt achterstond. Beide teams waren nog nooit kampioen van Nederland geweest, voor Philidor Leiden volstond een gelijkspel om dit huzarenstukje uit te halen. De entourage was geweldig. Leeuwarden speelde thuis, dus Friese supporters waren volop aanwezig, maar ook Leiden had een touringcar laten aanrukken met, zoals Kohlbeck het noemt: ‘vrienden, echtgenotes, losse en vaste scharrels’. Toen negen partijen waren beëindigd, was de stand 5-4 voor Leeuwarden. De laatste partij ging tussen de 27-jarige Maarten Etmans uit Leiden en de 33-jarige Arjen Tilstra uit Leeuwarden. Etmans stond beter, misschien wel gewonnen. Winst zou Leiden het kampioenschap opleveren. De wederzijdse supporters stonden rijendik om de tafel, stonden zelfs op stoelen. Er ontstond rumoer, vooral van mensen die achter de rijen stonden en niets konden zien. Het werd warm, benauwd, en wedstrijdleider Van Dam (een Leeuwarder, want onafhankelijke arbiters waren er nog niet in de competitie) vond dat het zo niet verder kon. Op het moment dat zijn clubgenoot Tilstra nog een paar seconden had voor vijf zetten en zijn nederlaag (en uitschakeling voor de landstitel) dus aanstaande was, zette hij plotseling de klok stil. Iedereen moest achteruit en Etmans en Tilstra moesten maar even naar buiten om af te koelen. Een unieke en absurde beslissing. Toch schreef Etmans dertig jaar later in het jubileumboek van Philidor Leeuwarden: “Ik zou ook nu nog niet weten welke andere maatregel Van Dam had kunnen nemen zonder werkelijk in de problemen te komen.”

Heel Friesland analyseert

Na een kwartier wandelen werd de partij hervat en Tilstra haalde in zijn laatste seconden ternauwernood de tijdcontrole, die destijds nog op vijftig zetten lag. De partij werd afgebroken en Etmans moest een zet op een papiertje schrijven en in een dichte envelop stoppen. Zo ging dat vroeger. Een week later zou de partij in Leiden met die zet worden voortgezet. In die week gebeurde er iets naars. Tilstra belde Etmans op en zei: “Joh, als jij 51.Lxc7 hebt opgeschreven, dan geef ik de partij op.” Dat was de winnende zet, maar Etmans had die zet niet opgeschreven. Wat moest hij zeggen? “Van het bestuur mag ik geen mededelingen doen”, zei hij, maar Tilstra wist toen genoeg.

De volgende zaterdag in Leiden ging het niet goed met Etmans, die na een week analyseren met heel Leiden door de bomen het bos niet meer zag. Na de 80e zet werd er opnieuw afgebroken. Nu zou de partij weer in Leeuwarden worden voortgezet. Haije Kramer, clubicoon van Philidor Leeuwarden, had een schaakrubriek in de Leeuwarder Courant. Zijn clubgenoot Theun van den Tol schreef in het Friesch Dagblad. Beiden publiceerden de afgebroken stelling en heel Friesland sloeg aan het analyseren. Het was Van den Tol die uiteindelijk een vondst deed die ook op het bord kwam en waarmee Tilstra de remise kon veiligstellen. Op de 103e zet berustte Etmans in de puntendeling, waarmee Philidor Leeuwarden kampioen was. De vriendelijke Leidenaar Etmans werd het middelpunt van het Leeuwarder feestje en vertelde aan zijn clubgenoten dat hij zich met zijn gastheren uitstekend had vermaakt. Kohlbeck nu: “Tot op de dag van vandaag heeft hij er weinig begrip voor dat zoiets ons nou weer veel te ver gaat.” Etmans beweert dat Kohlbeck dit deel van het verhaal heeft verzonnen. Hij was naar Leeuwarden afgereisd in gezelschap van Hans Bouwmeester, die leraar was op dezelfde school als hij en hem had geholpen met de analyse. Kort na het einde van de partij waren ze samen naar huis gegaan.

Maarten Etmans stapte in 1970 over naar de schaakclub Utrecht en verhuisde in de jaren negentig naar het hoge noorden, waarna hij zowaar lid werd van Philidor Leeuwarden. Met die club heeft hij inmiddels zijn vierhonderdste partij in de KNSB-competitie gespeeld. Aan vele van die partijen zal hij prettige herinneringen hebben, maar wellicht zal af en toe in een boze droom Arjen Tilstra nog eens langskomen.