Gespot 68: Het Russische kwaliteitsoffer
Bij het grasduinen in schaakboeken, het doorbladeren van schaaktijdschriften, het surfen op het internet, het bekijken van schaakfilmpjes valt het oog wel eens op interessante stellingen, bijzondere voorvallen, geniale zetten en grappige blunders. In deze rubriek wil ik u die graag voorleggen.
Bent u ook iets tegengekomen? Laat het ons weten.
Deze week behield Magnus Carlsen zijn wereldtitel door in de elfde partij van de tweekamp zijn uitdager Viswanathan Anand te verslaan. Van deze partij heeft u van mij al een analyse kunnen zien. Daarin heb ik een belofte gedaan, die ik nu graag inlos.
Wat was er namelijk aan de hand? Op de 27ste zet kwam Anand met zwart een kwaliteitsoffer voor de dag dat in de literatuur bekend staat als het zogenaamde ‘Russische kwaliteitsoffer’. Dat klinkt alsof alleen de Russen dit kwaliteitsoffer op het bord in de praktijk brengen, Anand had als Indiër dus beter hier met zijn handen van af kunnen blijven. Nu is dat laatste toevallig waar, want Carlsen nam het offer dankbaar aan en kegelde hem vervolgens met speels gemak de vernieling in waardoor er een abrupt aan de tweekamp kwam.
 |
Anand speelde hier 27…Tb4 hetgeen een Russisch kwaliteitsoffer is dat helemaal verkeerd uitpakt voor zwart. Carlsen zou later beweren dat hij liever materiaal pakt, dan dat hij het weggeeft… De rest van de zetten: 28. Lxb4 cxb4 29. Ph5 Kb7 30. f4 gxf4 31. Phxf4 Pxf4 32. Pxf4 Lxc4 33. Td7 Ta6 34. Pd5 Tc6 35. Txf7 Lc5 36. Txc7+ Txc7 37. Pxc7 Kc6 38. Pb5 Lxb5 39. axb5+ Kxb5 40. e6 b3 41. Kd3 Le7 42. h4 a4 43. g5 hxg5 44. hxg5 a3 45. Kc3 1-0 |
|
Anand (foto Frans Peeters) |
Carlsen – Anand, elfde partij |
Waarom heet dit nu een Russisch kwaliteitsoffer? We kennen allemaal stereotiepe kwaliteitsoffers in het Siciliaans waarin zwart ergens met … Tc8xc3 een toren voor een wit paard geeft. Meestal krijgt hij daar meteen pion e4 voor terug en omdat de witte pionnenstructuur versplinterd is, vaak ook nog de voorste van de dubbelpion bij. Behalve de strategische voordelen die het offer met zich meebrengt, is het materiële tekort zeer beperkt gebleven. Toen ik als trainer, samen met de bekende schaaktrainer Jeroen Bosch, ooit samen een les uitwerkten over dit thema, bedachten we ongeveer de volgende vuistregel: als een speler een kwaliteit offert, dient hij daar een of meerdere strategische voordelen voor terug te krijgen en liefst een of meer pionnen. Die strategische voordelen zijn wat abstract, de pion(nen) wat concreter. Maar als de compensatie bestaat uit louter strategische voordelen, dus geen pion(nen), wordt het een Russisch kwaliteitsoffer genoemd. Ik kom daarom nog even terug op mijn verslag waarin ik meteen het beroemde voorbeeld van Botwinnik gaf. Dit keer met wat meer uitleg:
 |
|
|
Liublinsky – Botwinnik |
Foto Mikhail Botwinnik |
Als we de kenmerken opnoemen en de mogelijke plannen inventariseren kunnen we bepalen we er beter staat. Om te beginnen bezit zwart een lelijke dubbelpion op de c-lijn die belaagd kan worden met Pc3-a4, gevolgd door Dc2-f2, waarna zwart hem niet meer kan dekken. Verder is het zwarte loperpaar in deze stelling niets waard vanwege het gesloten karakter van de stelling. Toch staat zwart zeker niet minder vanwege de volgende zet:
1…Td4!?
De rechtvaardiging van dit kwaliteitsoffer zit hem in het volgende:
- zwart lost het probleem van zijn dubbelpion op en krijgt daarvoor een gedekte vrijpion
- zwart heeft het loperpaar
- zwart heeft meer ruimte
- er zijn geen open lijnen op het bord waardoor de witte torens geen werkterrein hebben
- zwart heeft op den duur aanvalskansen tegen de witte koning.
Het is heel belangrijk dat zwart de kwaliteit direct offert. Wit gaat er enorm op vooruit als hij één paar toren kan ruilen. Botwinnik wist al deze positionele voordelen inderdaad om te zetten in wat concretere voordelen.
2. Pe2
Wit is van plan de toren met het paard te slaan. Wat vind je van dat idee?
2…Lc8
3. Pxd4?!
Wit slaat met het verkeerde stuk. De ‘goede’ witte loper kan in deze gesloten stelling niet zoveel uitrichten. Het paard daarentegen was meer van nut geweest na 3. Lxd4 cxd4 4. Pc1! waar het op d3 een belangrijke verdedigende taak op zich kan nemen waarna het voor zwart niet zo gemakkelijk is om verder te komen.
3…cxd4 4. Lf2 c5 5. Tf1 f5!
Zwart probeert vooral zijn witveldige loper tot gelding te brengen.
6. Lg3?! Ld7 7. Tad1 f4 8. Lf2 g5
9. g4
Begrijpelijkerwijs wil wit de zaak bij zijn koning proberen te sluiten, maar na de tekstzet raakt hij van de regen in de drup.
9…fxg3 10. Lxg3
Het alternatief 10. hxg3 is ook niet best vanwege de kwetsbaarheid van de witte velden.
10…Lh3 11. Tf2 h5 12. Tfd2 h4 13. Lf2?!
Het is duidelijk dat de zwarte stelling gemakkelijk speelt en dat wit grote problemen ondervindt. 13. Le1 verdiende de voorkeur. Hier staat de loper een beetje in de weg.
13…Tf8 14. Td3
14…Tf4?!
Met simpele middelen heeft zwart zijn stelling sterk uitgebouwd, maar Botwinnik verzuimt op dit moment zijn slag te slaan. Met 14…g4! 15. fxg4 Lxg4 16. Te1 Lf3 had hij op zijn minst de kwaliteit al weer terugveroverd.
15. Kh1 Kh7 16. Tg1 Ld8 17. De2 Df7 18. Dd1 Dh5
19. Le3
Wit denkt met een grapje los te kunnen komen maar dat blijkt averechts te werken. Overigens is er geen bruikbaar alternatief.
19…Dxf3+ 20. Dxf3 Txf3 21. Lxg5 Txd3 22. Lxd8
Botwinnik heeft afgewikkeld naar een eindspel met torens en ongelijke lopers waarin de zwarte centrumpionnen de doorslag moeten geven.
22…Te3 23. Lb6 Txe4 24. Lxc5 Te2 25. Td1 Lg4 26. h3 Lxh3 27. b4 Lf5 28. Ld6 d3
Botwinnik toont aan dat de zwarte vrijpionnen van groter belang zijn dan de witte.
29. bxa5 h3
En wit gaf zich gewonnen. Tegen de dreiging 30… Le4+ gevolgd door … h2+ is geen kruid gewassen.
0-1
Onderaan het artikel gaf ene ‘Paco’ in zijn reactie aan dat er een speler uit de oude Sovjet-Unie was, die als het ware patent had op deze Russische kwaliteitsoffers: Tigran Petrosian! Van hem een bijzonder fraai voorbeeld uit zijn WK-tweekamp tegen Spassky.
 |
|
|
Spassky, B. – Petrosian, T. |
Foto Tigran Petrosian |
Wat opvalt in deze stelling is dat er weer sprake is van een gesloten stelling waarin aan beide kanten de lopers weinig doen. Wit heeft vooral de witte velden verzwakt waarbij vooral de velden e4 en c4 lelijke gaten in de pionnenstructuur zijn. Het paard op f7 kan ooit via d6 naar die velden gespeeld worden. Het witte paard heeft alleen een toekomst op c5. Om de druk te verlichten zal wit willen proberen om alle torens over de c-lijn te ruilen om daarna te kijken of hij zijn paard kan omspelen naar c5. Petrosian wil het echter zover niet laten komen.
1…Tc4!!
Opnieuw het Russische kwaliteitsoffer. De bedoeling hiervan is duidelijk: de toren staat hier heel sterk en zal vroeg of laat geslagen moeten worden. Op het moment dat wit slaat zitten alle torenlijnen dicht voor hem en gaat voor zwart de mooie diagonaal a8-h1 open. De zwarte dame en het paard zullen dan proberen te profiteren van de vrijgekomen velden.
2. Dd3 Te8 3. Lf3
3…Lb4!
Een sterke zet: niet alleen probeert Petrosian een verdediger van veld e4 (Pd2) te elimineren, ook maakt hij veld d6 vrij voor zijn paard.
4. La3
Dat kan als een klein succesje voor de witspeler worden gezien. Hij slaagt erin om zijn slechte loper te ruilen.
4…Lxa3 5. Txa3 Pd6 6. Te1 f5
Een opmerkelijke zet. Zwart geeft vrijwillig veld e5 op om veld e4 nog steviger in handen te krijgen. 6…b4 was overigens ook een sterke zet.
7. Taa1 Pe4+
Ook deze zet eist nadere toelichting. Normaal gesproken kun je alleen gebruik maken van een sterk veld als je dat veld ook voor je stukken kunt gebruiken. Na dit paardschaak komt er echter een zwarte pion te staan en heeft zwart dat voordeel dus prijsgegeven. De gedachte hierachter blijkt zo dadelijk. 7…Tec8
8. Lxe4
Daarmee geeft wit een belangrijke verdediger van de witte velden op.
8…fxe4 9. Db1 Dd7!?
Dit was zijn idee: de dame probeert binnen te komen over de witte velden op de koningsvleugel.
10. Ta2 10. Pxc4 dxc4 en zwart behoudt prachtige compensatie.
10…Tec8 11. Pxc4
Eindelijk slaat wit de toren. 11. Pb3 was sterker
11…dxc4
We maken de balans op: in ruil voor de kwaliteit heeft zwart meer ruimte, twee sterke verbonden vrijpionnen en aanvalskansen tegen de witte koning over de verzwakte witte velden.
12. d5!?
Wit probeert lijnen te openen voor zijn torens.
12…Lxd5 13. Td1 c3 14. Tc2 Dh3 15. Tg1 Dg4 16. Kg2 Df3+ 17. Kh2 Dxe3 18. f5 Dc5 19. Tf1 b4 20. f6 b3 21. Tcf2 c2 22. Dc1 e3 23. f7+ Kf8 24. Tf5 b2 25. Dxb2 c1=D 26. Dxg7+ Kxg7 27. Tg5+ 0-1
Natuurlijk kan ik het niet laten om ook een voorbeeld uit mijn eigen praktijk te tonen. Als student was ik in Eindhoven neergestreken en mocht het in de interne competitie opnemen tegen de toenmalige eerste bordspeler van de Eindhovense schaakvereniging en oud-kampioen van Nederland: Frans Kuijpers. Een sterke schaker destijds waar ik groot respect voor had. Kuijpers had Nederland meermalen op de Olympiade vertegenwoordigd en vaak zeer succesvol.
In deze stelling staat wit wat beter. De zwarte koningsstelling is vastgelegd, het gebruikelijke tegenspel met … f7-f5 is daarom verdwenen. Zwart heeft wel een lange termijn plan: het omspelen van zijn loper van f6 voor de keten. Als die ooit op d4 komt, krijgt wit het zwaar. Maar in deze gesloten stelling heeft wit de beschikking over een paard dat staat te popelen van ongeduld om aan de strijd deel te gaan nemen. Veld f5 lonkt!
27. Tc6!
Een sterk kwaliteitsoffer. In ruil voor de kwaliteit krijgt wit: – meer ruimte – velden d5 en f5 voor het paard – open diagonaal a2-g8 – koningsaanval Zwart daarentegen heeft als problemen: – zijn torens hebben geen open lijnen – zijn loper is en blijft heel slecht – pion d6 en f7 zijn kwetsbaar – gevaarlijke koningsstelling
27…Lxc6 28. dxc6 Ta7 28…Txc6 29. Txc6 Dxc6 30. Ld5 Dc8 31. Lxa8 Dxa8 32. Pe3 en wit heeft in ruil voor de pion een sterk paard tegen een slechte zwarte loper. Wit heeft de betere kansen omdat de pluspion van zwart (d6) vastgelegd is en niet tot gelding gebracht kan worden.
29. Ld5 Dd8 30. Pe3 Kf8 30…Kg8 was wellicht iets beter. De koning staat tactisch ongunstig op f8.
31. Pf5 Lg7
32. Da3!
Een mooie switch. Nu blijkt waarom de koning beter op g8 had kunnen staan.
32…Kg8 33. Dxd6
Wit wil best dames ruilen. Na 33. Pxd6 was echter sterker: 33…Tcc7 34. Pf5 Lf8 35. Dc3 De8 36. Da5
33…Df8!
Zwart begint zich hardnekkig te verdedigen.
33…Dxd6 34. Pxd6 Tcc7 [34…Td8 volgt sterk 35. Pxf7! Txf7 36. c7 Tc8 37. Le6 en wint.] 35. Pxf7 Kf8 [35…Txf7? 36. c7] 36. Pd8 en wit heeft meer dan voldoende compensatie voor het geofferde materiaal.
34. Lb3?
In wederzijdse tijdnood raakt wit de draad kwijt. Uiteraard had hij met 34. Tc3 34. Tc3 dienen verder te gaan.
34…Tac7 35. Ld5
35…Dxd6?!
Maar ook zwart gaat nu de fout in. 35…Kh8! was de meest nauwkeurige verdediging. De zwarte koning gaat uit de gevaarlijke diagonaal. Wit heeft overigens nog altijd riante winstkansen na 36. Tc3 met de bedoeling om eventueel verder te gaan met Ta3 of met a4.
36. Pxd6 Td8?
36…Tf8 was nog de enige zet.
37. Pxf7!
Nu kan wit alsnog zijn geplande combinatie uitvoeren.
37…Tb8 37…Txf7 38. c7 Tc8 39. Le6 is weer hetzelfde.
38. Pxg5+ Kh8 39. Pe6
en hier vond zwart het welletjes.
1-0
Deze fragmenten via de viewer:
(Van de foto’s van Petrosian en Botwinnik is de bron onbekend)
Hoi Herman, de door jou genoemde Paco ben ik, Paul Coenen. Jou, hopelijk, wel bekend. Ik heb altijd al een bovenmatige interesse gehad voor dit Russisch kwaliteitsoffer. Vooral die van Petrosian, vandaar mijn opmerking bij het artikel van de 11e matchpartij Carlsen-Anand.
Aha Paul, jou ken ik inderdaad. Die Russische kwaliteitsoffers zijn ronduit intrigerend te noemen.
Dit is de 11e partij uit de WK-match van 1969 tussen Petrosian en Spassky, waarin Petrosian de stand gelijk trok tot 5 1/2- 5 1/2. Het werd ook 6-6 en na nog een paar remises 8-8. Uiteindelijk won Spassky met 12 1/2 -10 1/2 en werd wereldkampioen. Het was dus maar goed dat een WK-match toen over 24 partijen ging, anders was het een tie-break geworden. Bron: Een speciale uitgave van Schaakbulletin – Spassky Wereldkampioen.
P.S. Een analyse daarin zegt: 40. Pb3 om met 41. Pc5 de c-lijn te blokkeren gaat niet meer. 40 .. Dh3 41. Tg1 Tc3 42. Pc5 T8xc5 43. dxc5 d4. Dus nog een tweede kwaliteitsoffer.
Geachte Heer Grooten,
Kasparov noemt in zijn great predecessors 3 zelfs dit kwaliteitsoffer Petrosians favoriete offer, en geeft een aantal partijen: Reshevesky-Petrosian, Tal-Petrosian en Petrosian-Gligoric als voorbeeld. Als toetje ook nog een partij fragment uit de partij Portisch-Petrosian. (blz 12-22)
Kasparov noemt het kwaliteitsoffer ’the exchange sacrifice for the sake of ‘Quality of Position’.
Beste grploeg, Petrosian stond er inderdaad om bekend, vooral het defensieve offer tegen Reshevsky, maakte grote indruk. Een andere speler, die ook op dit gebied etaleerde was Ulf Andersson. Over hem heb ik eerder gepubliceerd. Een mooi voorbeeld van een kwaliteitsoffer komt voor in het artikel Ulf the Wolf