Juweeltjes 7: Planinc – Najdorf
In deze rubriek nodigen we de bezoeker van Schaaksite graag uit om te genieten van de meest schitterende prestaties op het schaakbord, door alle eeuwen heen. De reden waarom voetballiefhebbers in vervoering raken als zij acties zien van Messi of Ronaldo moet bij ons schakers dezelfde zijn als wij de partijen naspelen die we hier willen tonen. En aarzelt u vooral niet om uw keus ook kenbaar te maken!
Miguel Najdorf
In mijn jeugd gaf mijn schoolvriend van twee jaar ouder, Huub van Dongen, mij bijles. Hij wilde graag dat het schoolschaakteam een rol van betekenis ging spelen. Daarom beval hij mij de Najdorfvariant van het Siciliaans aan. Die scherpe stellingen werden door ons tot in den treure geanalyseerd. We raakten allebei gefascineerd door de vele fraaie en onverwachte tactische wendingen die deze opening bood. En hoewel we ook soms flink klop kregen met deze variant, lieten we ons hierdoor niet ontmoedigen. Die wendingen gebruikten dan weer met wit in ons voordeel! Zoals later in onze carrière waar we soms bittere teleurstellingen te verwerken kregen, overheerste bij ons het gevoel voor de schoonheid van ons edele spel. Vooral bij Huub, die altijd op zoek was naar een heel bijzonder soort esthetiek, woog de voldoening van het doen van zo’n vondst zwaarder dan het resultaat. Helaas kwam hij veel te vroeg te overlijden. Lees hier mijn ‘In memoriam’ over hem.
Pas geleden werd het toernooi dat aan hem opgedragen werd, het Huub van Dongen Memorial, al weer voor de vijfde maal in zijn woonplaats gehouden. Het werd gewonnen door Manuel Bosboom, ook al zo’n creatieve geest die geroemd wordt om zijn geniale invallen.
Terug naar de Najdorfvariant waarvan we ooit een partij tegenkwamen die ons van de ene in de andere verbazing deed vallen. Hij was tussen een van de geniale geesten uit de ’60-er jaren, Albin Planinc en – hoe kan ook anders – Miguel Najdorf zelf. Hoewel de tweede nauwelijks een introductie nodig heeft, toch een korte persoonsbeschrijving.
Albin Planinc
Miguel Najdorf (1910 – 1997) werd in Polen geboren, maar vertrok in 1939 voorgoed naar Argentinië. Oorspronkelijk was zijn voornaam Mieczyslaw, maar toen hij 1944 genaturaliseerd was, veranderde hij zijn naam in Miguel. Hij behoorde een tijd tot de wereldtop, maar kreeg vooral wereldfaam door de variant in het Siciliaans die naar hem werd genoemd.
Albin Planinc (1944 – 2008) is geboren in Slovenië. Zijn beste resultaat was waarschijnlijk de gedeeld eerste plaats met Petrosian in Amsterdam 1973. In Nice 1974 vertegenwoordigde hij Joegoslavië aan het vierde en behaalde met zijn ploeg de zilveren medaille. In 1993 veranderde hij zijn naam in Planinc. De laatste jaren bracht hij door in een psychiatrische kliniek in Ljubjana omdat hij zijn depressies niet de baas wist te worden.
Dan nu de partij. Deze kunnen we het beste omschrijven als een soort roller coaster waarin van alles gebeurt. Planinc begint als een bezetene de zwarte stelling, waarin de koning zich nog in het midden bevindt, te bestoken. Als hij dan op een gegeven moment al zijn stukken in de strijd heeft geworpen ontstaat er een stelling die pittoresk beeld geeft van zijn spel”:
Wel eens zo’n fantastische aanvalsstelling gezien?
Planinec, Albin – Najdorf, Miguel, Wijk aan Zee 1973.
1. e4 c5 2. Pf3 d6 3. d4 cxd4 4. Pxd4 Pf6 5. Pc3 a6 6. Lg5
Dit werd indertijd gezien als de zwaarste aanslag op de Najdorf. Tegenwoordig is de Engelse aanval met 6. Le3 gevolgd door f2-f3, Dd1-d2, g2-g4 en 0-0-0 erg populair.
6…Pbd7 Een gebruikelijkere volgorde is met 6…e6 dat na 7. f4 kan leiden tot de zogenaamde ‘vergiftigde pion’ variant. 7…Db6 8. Dd2 Dxb2 9. Tb1 Da3 10. f5 met verschrikkelijke verwikkelingen.
7. f4 e6 8. Df3
Dit is de bedoeling van wits set-up. Hij streeft naar een snel 0-0-0, waarna hij met acties in het centrum kan komen.
8…Le7 9. O-O-O Dc7 10. Ld3
- g4 is het alternatief, dat ook zeer vaak is gespeeld.
10…h6
Zwart wil Lg5 tot een verklaring dwingen. De oude hoofdvariant ging verder met 10…b5 dat na 11. The1 [ Het offer na 11. e5 Lb7 12. Dh3 dxe5 13. Pxe6 blijkt incorrect te zijn. 13…fxe6 14. Lxf6 Pxf6 15. Dxe6 en nu is 15…e4 het allersterkst.] 11…Lb7 (zie analysediagram)
kan leiden tot een stelling waarin veel topspelers zich destijds bezighielden met de vraag of wit hier een paard op d5 mag offeren met 12. Pd5!? Ik bespaar de lezer de varianten die hierna mogelijk zijn. Het opmerkelijke is dat Fischer zich met zwart op deze stelling inliet in de WK-match in Reykjavik tegen titelverdediger Spassky. Die ging echter niet op het offer in. [De wereldkampioen speelde 12. Dg3 en de partij werd remise.]
11. Dh3
De tweede zet uit het ‘voorkeurslijstje’. De dame pent pion h6, maar het nadeel is dat zij nu in de diagonaal c8-h3 is gaan staan. Op 11. Lh4 antwoordt zwart met 11…g5!? Daarmee offert hij (tijdelijk) een pion om het sterke veld e5 voor een paard in handen te krijgen. 12. fxg5 Pe5 Het paard staat hier als een vorst. Het valt aan, verdedigt en verhindert acties met e4-e5 waarmee de witte stukken tot leven zouden komen. [ 12…hxg5] 13. De2 Pfg4 14. Pf3 hxg5 15. Lg3 [ Bekend is 15. Lxg5 Lxg5+ 16. Pxg5 Dc5! Met voldoende compensatie voor de pion.] 15…Ld7 Hier is een spannende stelling ontstaan waarin beide spelers kansen hebben.
11…Pc5 Sommige bronnen beweren dat 11…Pb6 een betere zet is. Met als mogelijk vervolg 12. The1 e5 13. Pf5 Lxf5 [ 13…g6? 14. Dh4! gxf5 15. Lxf6 en wit staat op winst.] 14. exf5 O-O-O Omdat het paard op b6 nu veld d5 bewaakt is er niets aan de hand voor zwart. 11…hxg5 12. Dxh8+
12. The1 Tg8
Zwart geeft de korte rokade op en begeeft zich uit de penning, waardoor Lg5 gaat hangen. In vergelijking met bovengenoemde variant is duidelijk dat 12…e5 nu het belangrijke bezwaar heeft dat 13. Pf5 Lxf5 14. exf5 O-O-O wordt bestreden met 15. Lxf6 Lxf6 16. Pd5 met problemen voor zwart. Foutief is 12…O-O? wegens 13. Lxh6 gxh6 14. Dxh6 en wit wint in de aanval. Relatief het beste lijkt 12…Ld7
13. e5!
het begin van een geweldig initiatief dat wit ontwikkelt.
13…dxe5 Niet goed is 13…hxg5 14. exf6 gxf6? vanwege [ Nu leidt 14…Lxf6 15. Lh7 Th8 tot soortgelijke ontwikkelingen als in de partij. Wit heeft uitstekende perspectieven hier na 16. Pd5!] 15. Dh7 Tf8 16. fxg5 fxg5 17. Pf5! en wit wint in de aanval.
14. fxe5 hxg5 Op 14…Pd5 volgt 15. Lxe7 Dxe7 Planinc zelf gaf de volgende variant: 16. Lh7 [ Vermoedelijk is 16. Pxd5 exd5 17. Lf5 zelfs nog iets beter. Wit heeft groot positioneel voordeel omdat de zwarte stukken niet tot ontplooiing kunnen komen.] 16…Th8 17. Pf5! exf5 [ 17…Dg5+ 18. Td2 Txh7 19. Pd6+ Kf8 20. Pxd5 exd5 21. Pxc8] 18. Pxd5 en wit wint.
15. exf6
15…Lxf6?!
Hiermee overspeelt zwart zijn hand. Relatief beter, maar ook niet afdoende is 15…gxf6 waarna wit met 16. Kb1! zijn voordeel vasthoudt. Hij haalt een schaakje op f4 uit de stelling en onder omstandigheden gaat pion a2 niet hangen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit een van de volgende varianten. 16…Ld7 [ Slechter is 16…Pxd3 17. Txd3 e5 18. Dh7 Kf8 19. Pd5 Da5 20. Tdd1 en wits vooruitzichten zijn heel riant. 20…Dxd5? faalt bijvoorbeeld op 21. Pf5 De6 ( 21…Lxf5 22. Dh6+ Tg7 23. Txd5) 22. Ph6 en wit wint beslissend materiaal.] 17. Lh7 Th8 18. Pf5
16. Pd5 Dd8 17. Lh7!?
Deze zeer originele zet is om Td1 te desmaskeren. Ook komt een dameswitch over de derde rij (mogelijk naar a3 of c3) in de stelling. Maar als zwart nu de enige verdediging had gevonden, had wit moeten constateren dat hij zijn voordeel verspeeld zou hebben. Hier blijkt achteraf dat 17. Lc4!? zeer sterk was geweest. Na 17…Lxd4 (zie analysediagram)
moet hij wel [ Niet 17…Kf8? 18. Pxf6 Dxf6 19. Da3! en wit heeft winnend spel.] 18. Dg3! vinden. Wit lijkt hier ook op winst te staan. Niet 17. Lb5+? want na 17…axb5 18. Pxb5 countert zwart met 18…Txa2! dat na 19. Pdc7+ Ke7 20. Txd8 Txd8 voor hem wint. Een mogelijkheid is ook 17. Dh7!? dat na 17…Pxd3+ 18. Kb1 Tf8 19. Pxf6+ gxf6 20. Txd3 tot vrijwel beslissend voordeel voor wit leidt.
17…Th8?
Gelukkig voor deze partij slaagt de zwartspeler er niet in om de juiste defensie te vinden. Zwart had er nu het beste aan gedaan om voor de volgende afwikkeling te kiezen: 17…Dxd5! 18. Lxg8 Dxa2! De witte koning wordt nu ook bedreigd en het lijkt erop dat de kansen in evenwicht zijn. Zo kan zwart [ Ook mogelijk is 18…Lxd4 dat na 19. Dh5 Ld7 ( 19…g6 20. Dh7) 20. Dxf7+ tot voordeel voor wit leidt, hoewel de schade hier meevalt. 20…Kd8 21. Df8+ Kc7 22. Dxa8 Pa4 en zwart heeft een gevaarlijk tegenspel.] 19. Dh5 keurig beantwoorden met 19…e5! waarmee Da2 het zwakke punt f7 dekt.
18. Pf5!!
Een geweldige zet waarmee de zwarte koning definitief in het nauw wordt gedrongen. Kijk welke pittoreske velden de witte paarden hebben ingenomen!
18…g4
Na lang nadenken gespeeld. Er is geen bevredigende oplossing voor het probleem. Na 18…Kf8 19. Pxf6 [ 19. Da3 b6 20. Pxb6 Dxb6 21. Dxc5+ Dxc5 22. Td8+ Lxd8] 19…Dxf6 volgt het ijzersterke 20. Dc3! Wit befragt de dame op f6, die namelijk veld d8 moet bewaken op straffe van mat. 20…Pd7 [ 20…Dxc3 21. Td8#] [ 20…Txh7 21. Dxf6 gxf6 22. Td8#] [ 20…b6 21. Dxf6 gxf6 22. Td8#] 21. Db4+ 21…Ke8 (zie analysediagram)
- Txe6+!! Het ene offer is nog fraaier dan het andere! 22…fxe6 (zie analysediagram)
Het valt hem te vergeven dat er nog een iets sterkere zet was.
19. Dg3 Vermoedelijk was 19. De3 nog nauwkeuriger.
19…Kf8
Deze voortzetting verliest geforceerd. 19…Txh7? verliest na 20. Pc7+ met damewinst. Na 19…Ld7 volgt 20. Pc7+ Kf8 21. Pxa8 Txh7 [ 21…exf5 22. Lxf5 is ook uit vanwege alle dreigingen.] 22. Dd6+ Le7 23. Pxe7 Dxe7 24. Db8+ De8 25. Dc7 en wit wint
20. Pxf6
En opgegeven. Het gaat mat. Wat een partij! Een mogelijk slot is 20. Pxf6 Dxf6 21. Dd6+ Ke8 22. Pxg7+! Dxg7 23. Dd8#
1-0
(De bron van beide foto’s is onbekend)
In het prachtige jubileumboek van Hoogovens uit 1998 noemt Lex Jongsma Planinc een ‘bijna analfabete fabrieksarbeider’. Maar hij kon combineren als de beste, voegt Jongsma eraan toe.
(Nou ja, prachtig boek, voor wie zich niet aan de schrijfstijl van Jongsma stoort. Maar mij gaat het vooral om de inhoud.)
Ik meen dat Jan Timman in zijn talentendagen, begin jaren 70, vele keren op rij verloor van deze Planinc, die in het IBM boek geloof ik al niet helemaal stabiel werd verklaard.
Ik herinner me Planinc ook als een gevaarlijke aanvalsspeler. In hetzelfde jaar [1973] dat hij in het Hoogovens-toernooi deze geweldige aanvalspartij tegen Najdorf speelde, won hij in het IBM toernooi met wit van Jan Timman in het Frans (Winawer variant). Ook in 1974 in het Hoogovenstoernooi en het IBM toernooi, won Planinc met wit met deze opening van Timman. Later dat jaar probeerde Planinc in Banja Luka of hij ook met zwart met deze opening van Timman kon winnen, maar toen versloeg Timman hem. In totaal heb ik alleen deze vier partijen kunnen opsporen.