De grote schaakgeschiedenis van Hilversum

Het Tata Steel Chess Tournament heeft de twee externe speelsteden aangewezen: Groningen en Hilversum. Een prachtige keuze. Deze twee behoren met Amsterdam tot de steden met de meeste historie op het gebied van topschaak, waaronder zelfs wereldtop. Je zou hier nog een paar plaatsen aan kunnen toevoegen, maar daarbij gaat het steeds om één toernooi. Groningen en Hilversum hebben een zeer gevarieerde geschiedenis.

In de eerste aflevering van dit tweeluik beschreef ik de geschiedenis van Groningen. Nu de geschiedenis van Hilversum. Alle onderstaande evenementen heb ik beschreven in het boek ‘Mat in de Mediastad’, dat ik in 2012 samen met Wim van der Wijk schreef bij de 125-jarige geschiedenis van HSG. Een indrukwekkende rij.

AVRO-toernooi 1938

Dit toernooi hebben we stiekem het boek in gesmokkeld. Het toernooi reisde door Nederland, net als de matches Euwe-Aljechin, maar geen enkele ronde werd in Hilversum gespeeld. Wim merkte in zijn verantwoording op dat je naast Hilversum ook ‘Hilversum’ mocht lezen, tussen aanhalingstekens. Dat staat dan voor de omroepwereld. Zoals verder in dit artikel is te lezen, heeft Hilversum op sponsorgebied vrijwel alles aan de omroepen te danken.

Het AVRO-toernooi was een achtkamp tussen de sterkste acht schakers ter wereld. Het werd in 1937 bedacht om te bepalen wie Max Euwe mocht uitdagen voor de wereldtitel, een match waar de AVRO dan ook aan zou meewerken. Een kink in de kabel was dat Aljechin de wereldtitel eind 1937 terugwon. Hij wilde vervolgens best worden uitgedaagd door de winnaar van het AVRO-toernooi, maar bleef zoals altijd ook openstaan voor andere uitdagers die geld bijeen wisten te halen.

Paul Keres won het toernooi samen met Reuben Fine. Van een WK-match kwam het niet.In de Canon is meer over het AVRO-toernooi te lezen.

VARA-match 1939/40

Keres vroeg uitstel voor de WK-match vanwege studie. Fine begreep dat het hem als Jood in Europa te heet onder de voeten werd en ging terug naar Amerika. Euwe had intussen moed geput uit het feit dat hij de tweede helft van het AVRO-toernooi had gewonnen. Was hij misschien dan toch nog de sterkste? Hij vroeg het Euwe-comité een match te organiseren en daar was Keres wel voor te porren. Uitgesproken werd dat het geen kandidatenmatch was, maar gewoon een wedstrijd om te kijken waar Euwe nog stond.

Deze keer werd de VARA als sponsor binnengehaald. De match reisde rond de jaarwisseling 1939/40 weer het land door, met één partij in Hilversum. Keres won de match met 7,5-6,5. Eindredacteur L.G. Eggink van het bondsblad: “Deze teleurstelling wordt evenwel verzacht, door de gedachte dat de toekomst nu eenmaal der omhoogstrevende jeugd toebehoort en dat een eervolle nederlaag is geleden tegen een schaakkunstenaar van een zeer uitzonderlijk talent.”

De krappe nederlaag werd gezien als teken dat Euwe nog steeds een van de sterkste schakers ter wereld was. In Groningen in 1946 bevestigde hij dat.

Zonetoernooi 1947

Na het overlijden van Aljechin in 1946 was de weg vrij voor de FIDE om de organisatie van het wereldkampioenschap definitief over te nemen. In 1948 werd Botwinnik kampioen in een toernooi tussen vijf van de sterkste schakers van de wereld (alleen Fine deed niet mee), maar al in 1947 werd begonnen met de cyclus voor het WK van 1951. Het allereerste zonetoernooi in de geschiedenis vond plaats in Hilversum, als jubileumtoernooi van het 60-jarige HSG.

Veertien landen stuurden hun kampioen. Winnaar werd de Belgische graaf Alberic O’Kelly de Galway, hij plaatste zich daarmee voor het interzonetoernooi. Daarin werd gestreden om plaatsen in het WK-kandidatentoernooi.

Een hilarische bijzonderheid: toeschouwers die geen lid waren van HSG, moesten per dag een gulden toegangsgeld betalen. Vanwege de economische crisis en toevallig een hittegolf, viel het bezoekersaantal tegen. HSG-voorzitter Spit had echter de entreegelden verzekerd en de verzekeringsmaatschappij moest 500 gulden uitbetalen.

AVRO op herhaling 1973-75

Niet zo bekend als AVRO 1938 is het AVRO-toernooi van 1973, dat wel helemaal in Hilversum werd gespeeld. Aanleiding was het 100-jarig bestaan van de KNSB en het 50-jarig bestaan van de AVRO. Ze organiseerden het samen, als een soort reprise van AVRO 1938. De sterkste acht schakers van de wereld konden ze natuurlijk niet bijeen krijgen, maar een overeenkomst was wel: vier schakers van de gevestigde orde en vier jonge hemelbestormers.

De oude rotten Geller en Szabo wonnen het toernooi samen, Jan Timman werd laatste.

In 1975 kwam er een vervolg, in de vorm van minimatches. Hoofdmoot zou een match Euwe-Timman zijn. Vanwege het overlijden van Timmans vader, moest hij op het laatste moment afzeggen. Hij werd vervangen door Genna Sosonko, die Euwe met 1,5-0,5 versloeg. Euwe had al van tevoren opgemerkt dat een overwinning van een jonge, veelbelovende schaker op een man van 74 geen sportieve betekenis zou hebben.

Ook waren er matches tussen de sterkste vrouwen, de sterkste jeugdspelers en de sterkste zestienjarigen van Nederland. Met veel nevenevenementen, publieksexplicatie en aandacht op televisie werden de twee toernooien een groot succes. Er was sprake van een tweejaarlijkse traditie, maar daar kwam het niet van.

Radioprogramma Man en Paard 1978-92

Een radioprogramma over schaken, dat is bijna ongelofelijk. Het werd in 1978 bedacht door Jos Timmer, programmamaker bij de KRO. Hij was zelf een zwakke, maar enthousiaste schaker bij de Hilversumse club De Pion. Timmer benaderde Hans Böhm en ze maakten een wekelijks programma van een halfuur. Onderdelen waren een partij van Jan Timman tegen de luisteraars (iedere week een zet), een probleemopgave en een verhaal van Böhm over de actualiteit. Vaak met een telefoontje van Böhm met Timman, die ergens zat te schaken in Joegoslavië, op de Canarische Eilanden of in Buenos Aires. De opmars van Timman naar de wereldtop maakte het programma populair. Timmer zei later dat hij zelden in zijn dertigjarige loopbaan bij de radio zoveel enthousiaste reacties had gehad, ook van niet-schakers die het gekke schaakwereldje wel interessant vonden en zich aangesproken voelden door de opmerkelijke presentatie van Hans Böhm.

Het programma eindigde in 1992, kort na de laatste KRO-match.

KRO-matches 1982-91

Jan Timman tegen de rest van de wereld. De KRO-matches worden door velen beschouwd als het hoogtepunt in de Gooise schaakgeschiedenis. Het woord ‘legendarisch’ is niet overdreven.

Het evenement was een initiatief van Jos Timmer en Hans Böhm, de mannen achter Man en Paard. Jan Timman stond in 1982 tweede op de wereldranglijst, maar pas in 1986 speelde hij voor het eerst een WK-kandidatenmatch. Daarom werd hij in de KRO-studio ieder jaar in december gekoppeld aan een absolute wereldtopper. De publieke belangstelling voor de matches over zes partijen was onwaarschijnlijk: tussen de duizend en tweeduizend bezoekers per dag. Voor één partij!

In de Canon is meer over de KRO-matches te lezen.

 

Nederlandse jeugdkampioenschappen 1982-90

Het eerste toernooi dat door Jan Nagel naar Hilversum werd gehaald en wel toen zijn dochter Yvette in Rockanje meisjeskampioen van Nederland was geworden. Hij vond zijn werkgever VARA bereid het toernooi te sponsoren. De omroep verleende ook onderdak in zijn studio. Perschef was de bekende journalist Joris van den Berg. Hij gaf zijn capaciteiten later door aan zijn zoon Jeroen, die bij meerdere toernooien perschef en later toernooidirecteur werd. Jeroen nam in die tijd ook aan de jeugd-NK’s deel. Zowel hij als Yvette was lid van HSG, wat voor een groot deel de belangstelling van HSG voor dit evenement verklaarde.

Friso Nijboer (twee keer), Jeroen Piket en Loek van Wely (twee keer) waren de bekendste kampioenen. Piket werd van zijn tweede titel afgehouden door zijn broer Marcel.

Nederlandse kampioenschappen 1983-90

Het grote NK werd gesponsord en gehuisvest door de AVRO. Vanaf het tweede jaar was Philips medesponsor. Dat bedrijf had een grote vestiging in Hilversum.

De acht Hilversumse NK-jaren vormden een tussenperiode tussen de grote kampioenen. De glorietijd van Hein Donner en Hans Ree was voorbij, die van Jeroen Piket en Loek van Wely nog niet aangebroken. Jan Timman deed maar twee keer mee (en werd beide keren kampioen), Genna Sosonko deed één keer mee en werd tweede achter Timman. John van der Wiel (natuurlijk ook een grote) behaalde er twee titels en vier tweede plaatsen. Jeroen Piket debuteerde in 1988 en werd in 1990 kampioen. Paul van der Sterren werd kampioen en vier keer tweede. Rini Kuijf en Rudy Douven behaalden hun eenmalige titels.

De sponsoring door de AVRO leidde tot twee televisie- en negen radio-uitzendingen.

Europacup 1993

Vanaf 1981 werd het eerste team van HSG dertig jaar gesponsord door Joop van Oosterom. Kampioen werd het pas in de laatste vier jaren. Vroeger gold de regel dat Nederland alleen de kampioen mocht afvaardigen naar de Europacup. Plus de organisator, als dat in Nederland was. Daarom organiseerde HSG de Europacupfinale in 1993 in De Witte Bergen, een wegrestaurant langs de A1 bij Hilversum.

De voorrondes werden gespeeld in diverse Europese hoofdsteden. Veelvuldig landskampioen Volmac Rotterdam werd daarbij uitgeschakeld.

In de finale speelden acht teams volgens een knock-outsysteem. HSG, aangevoerd door Judit Polgar en Lev Poloegajevski, won in de eerste ronde van Winterthur Wien, dat kopman Anatoli Karpov pas in de tweede ronde zag verschijnen. In de halve finale verloor HSG van Lyon Oyonnax, met Anand aan het topbord. In de troostfinale verloren de Hilversummers van Bosna Sarajevo, met Nikolic en Sokolov. Daarmee werd HSG nog wel vierde, voor wat het waard was. Lyon won de Europacup.

Nederlandse kampioenschappen 2006-08

Na vijf goede jaren in Leeuwarden haalde Jan Nagel het NK in 2006 naar Hilversum, door het prijzengeld te verhogen van 39.700 naar 46.600 euro. Dat werd opgebracht door gemeente, provincie, Mediapark, Tulip Inn Hotel, ABN-Amro en tal van bedrijven in de mediawereld. De hoofdprijs van 12.000 euro was de hoogste in de geschiedenis en werd daarna ook nooit meer geëvenaard. Winnaar Sergei Tiviakov mocht van subsponsor Cadillac bovendien een maand in een chique auto rijden, maar wees dat af omdat hij geen rijbewijs had. Nummer twee Ivan Sokolov: “Ik ook niet, maar mijn vrouw wel.” Hij kreeg de auto voor een maand.

In 2007 eindigden Tiviakov en Daniel Stellwagen samen bovenaan en werd het NK voor het eerst beslist met vluggertjes, gewonnen door Tiviakov. In 2008 won Jan Smeets, ook al voor Stellwagen.

Nagel had zijn functie als fondsenwerver na een jaar overgedaan aan het KNSB-bestuur, waarna het prijzengeld daalde tot onder het niveau van Leeuwarden. Over het oorzakelijk verband tussen die twee feiten liepen de meningen uiteen. Van Wely vanaf 2007 en Sokolov in 2008 besloten daarop niet meer mee te doen.

HSG Open vanaf 2006

Toen het NK in 2006 naar Hilversum kwam, liftte HSG erop mee met nevenevenementen. Het belangrijkste was het HSG Open. De eerste editie werd gewonnen door Karel van der Weide, die als enige grootmeester 9 uit 9 scoorde. Een jaar later waren er meer grootmeesters en was de organisatie blij met Humpy Koneru als winnaar. Het derde toernooi had ook een leuke winnaar: de dertienjarige Anish Giri. Hij kreeg 2500 euro en een bos bloemen. De Gooi- en Eemlander: “De bloemen schoof Giri met een nonchalant gebaar direct door naar zijn moeder. Bloemen, dat is niets voor kinderen. Het geldbedrag hield hij in zijn zak.”

In 2011 ging het HSG Open van negen dagen naar zes ronden in een weekend. Het bleef een toernooi met een internationale en grootmeesterlijke bezetting.

Wereldkampioenen in Hilversum

Als we AVRO 1938 stiekem als Hilversums evenement blijven meetellen, zijn er maar weinig wereldkampioenen die niets met Hilversum hebben.

Steinitz speelde in 1896 een simultaanseance bij HSG, Lasker in 1920. Capablanca, Aljechin, Euwe en Botwinnik speelden in het AVRO-toernooi, Euwe was er nog bij diverse andere gelegenheden. Tal, Spasski en Kasparov speelden een KRO-match tegen Jan Timman. Karpov en Anand namen in 1993 deel aan de Europacup. Carlsen speelde in 2008 als publiciteitsstunt een partij voor HSG en won van Jan Werle. Toen ik hem na afloop voor mijn krant vroeg wat hij van tevoren van Hilversum wist, zei hij: “Kasparov heeft hier een match gespeeld tegen Timman.”

Kramnik was nooit in Hilversum, maar speelde in 2007 in Groningen wel een competitiewedstrijd tegen HSG. Jan Smeets hield hem op remise. Smyslov, Petrosjan, Fischer en Topalov hebben helemaal niets met Hilversum. Toch geen slechte score voor de mediastad.

Het zou mooi zijn als Kramnik en Topalov deelnemen aan het komende Tata-toernooi. Dan zijn er nog maar drie wereldkampioenen die nooit in Hilversum zijn geweest.