Top-40 Nederlandse schakers. 1: Max Euwe

Hij was niet alleen de grootste Nederlandse schaker in de geschiedenis, maar ook een van Neerlands grootste sporters. Zo oordeelden de redacties van de regionale dagbladen in 1999, toen ze een top-50 opstelden van grootste Nederlandse sporters van de twintigste eeuw. De top-10 luidde: 1. Johan Cruijff 2. Fanny Blankers-Koen 3. Ard Schenk 4. Anton Geesink 5. Jan Janssen 6. Max Euwe 7. Piet Moeskops 8. Rie Mastenbroek 9. Joop Zoetemelk 10. Yvonne van Gennip. Jan Timman stond op 32. Het is appels met peren vergelijken, net als deze schaaktop-40.

Max Euwe (geboren 20 mei 1901) werd al jong Nederlands kampioen. Na een gedeelde tweede plaats in 1919, won hij in 1921 en 1924. Hij verloor in die jaren een partij van Schelfhout en één van Davidson. In 1926, 1929, 1933 en 1938 won hij met grote cijfers en verloor hij geen enkele partij. De bond besloot dat Euwe niet meer hoefde mee te doen. Er werden kandidatentoernooien gespeeld, waarvan de winnaar Euwe mocht uitdagen voor een match. Hij versloeg in 1939 Landau met 7,5-2,5, in 1942 Van den Hoek met 8-2 en in 1947 Van Scheltinga met 5,5-2,5. In al die matches verloor Euwe geen enkele partij. In 1948 besloot Prins geen gebruik te maken van zijn recht op een match.

Vanaf 1950 nam Euwe weer gewoon aan het toernooi deel. Het eerste won hij met 9,5 uit 11. Twee jaar later won hij met iets minder grote overmacht, mede doordat hij een partij verloor van Bouwmeester. Dat was 28 jaar nadat hij zijn laatste verliespartij had geleden op een NK. Een dergelijke suprematie heeft Jan Timman nooit gehad, ook al stak hij in de jaren tachtig ver boven de anderen uit. In 1954 werd Euwe als kampioen onttroond door Donner, doordat Euwe een partij verloor van Cortlever. Van Donner verloor Euwe nooit. Een jaar later won hij de revanchematch tegen Donner met 7-3, waarna hij besloot een punt te zetten achter zijn deelnames aan het NK.

Op de Nederlandse kampioenschappen verloor Euwe dus heel lang geen partij. Bij diverse minder belangrijke toernooien werd hij wel eens verslagen, met name enkele keren door Davidson en Landau. In 1940 won Euwe een match van Kramer met 5-3, waaronder een verliespartij. Friesland stond op zijn kop vanwege de krappe nederlaag van hun held. Het was typisch Euwe dat hij een jaar later een nieuwe match wilde spelen en die won met 7-1. Hij hield van duidelijkheid in de hiërarchie.

 

Wereldtop

Ik blijf met Timman vergelijken: anders dan hij staat Euwe niet bekend als een toernooiwinnaar. Toch heeft hij er natuurlijk heel wat gewonnen. Vooral in Engeland: Hastings in 1924, 1931 (voor Capablanca) en 1935 (met Flohr en Thomas, voor Capablanca en Botwinnik). Weston Supermare in 1924 en 1926 en Londen in 1946. In 1937 won hij in drie Duitse steden een dubbelrondige vierkamp voor Aljechin en Bogoljubov. In Nederland won Euwe natuurlijk vele toernooien, waarvan de grootste waren Maastricht en Zaandam in 1946 en Hoogovens in 1952 en 1958.

In de aanloop naar zijn WK-match van 1935 behaalde Euwe vooral een belangrijk aantal tweede en derde plaatsen achter en tussen de allergrootsten. Ook verloor hij matches met nipt verschil. Van Aljechin al in 1927 met 4,5-5,5 (met twee winstpartijen) en van Bogoljubov in 1928 en 1929 beide keren met diezelfde cijfers. In 1932 speelde hij een match tegen Flohr met 8-8 gelijk.

Aljechin zelf had Euwe al eens gevraagd of hij een WK-match wilde spelen, maar die zag daar toen van af. In 1935 zegde hij wel toe, gesteund door het Euwe-comité, voor een match in diverse Nederlandse steden. Tot verbazing van de hele schaakwereld won Euwe met 15,5-14,5. Tot op de dag van vandaag is in diverse serieuze publicaties te lezen dat Euwe die overwinning te danken had aan de drankzucht van Aljechin. Zelf zei Euwe daar wel eens over: ja, Aljechin dronk, maar dat deed hij ook tijdens alle grote toernooien die hij won. Euwe hield aan de wereldtitel overigens geen cent over, al het ingezamelde geld ging naar Aljechin, die zo goed was geweest een match toe te staan.

De wereldtitel van Euwe zorgde voor een euforie in Nederland. Er werden in 1936 vele schaakclubs opgericht en het ledental van de bond steeg van vierduizend naar twaalfduizend. De revanchematch in 1937, weer in Nederland, werd een teleurstelling: Euwe verloor met 9,5-15,5. Velen hadden hun commentaar al klaar: Aljechin had nu natuurlijk de fles laten staan.

Afscheid van de top

Euwe bleef wel degelijk in staat zich te meten met de allersterksten. In 1938 werd in Nederland het AVRO-toernooi gespeeld tussen de sterkste acht schakers van de wereld. Doel: de uitdager aan te wijzen voor wereldkampioen… Euwe. Die vond dat de uitdager zich moest kwalificeren, in plaats van zich in te kopen. Dat hij zijn titel eind 1937 kwijtraakte, was een kink in de kabel. Aljechin, die eigenlijk weer ‘eigenaar’ van de titel was geworden, ging wel akkoord met de aanwijzing van AVRO als kandidatentoernooi. Al mocht Flohr of Botwinnik hem ook wel uitdagen, als ze geld hadden.

Het toernooi werd gewonnen door Keres en Fine. Euwe werd gedeeld vierde tot en met zesde. Tot een WK-match kwam het niet, mede door de naderende oorlog. Omdat Euwe de tweede toernooihelft had gewonnen, bleef toch het idee bestaan dat hij misschien nog wel de sterkste was. Daarom werd naast de match Aljechin-Fine (die niet doorging) een match Euwe-Keres georganiseerd. Nu niet door de AVRO, maar door de collega’s van de VARA. Euwe verloor met 6,5-7,5, dus weer nipt.

In 1946 werd in Groningen een reusachtig toernooi georganiseerd om te kijken hoe de wereldtoppers uit de oorlog waren gekomen. Botwinnik won, Euwe eindigde een half punt achter hem maar anderhalf punt voor de nummer drie Smyslov. Je zou dit Euwes beste toernooiresultaat kunnen noemen. Acht jaar na dato deed hij het nog beter dan bij het AVRO-toernooi.

Het wereldkampioenschap van 1948 in Den Haag en Moskou werd een vreselijke deceptie. In de vijfkamp werd Euwe op grote afstand laatste. Het kon een incident zijn, maar bij het WK-kandidatentoernooi van 1953 in Zürich werd hij veertiende in een veld van vijftien deelnemers. Toen begreep Euwe zelf dat het voorbij was. Met zijn matchzege op Donner in 1955 en zijn zege bij Hoogovens in 1958, samen met Donner, nam hij afscheid van het topschaak. In de KNSB-competitie bleef hij wel tot zijn dood spelen, voor Rotterdam.

Ambassadeur

Ook tot aan zijn dood bleef Euwe in Nederland de grootste ambassadeur voor de schaaksport. Hij speelde ontelbare simultaans en draafde altijd braaf op voor openingen en sluitingen van toernooien.

Van 1970 tot 1978 was hij president van wereldschaakbond FIDE. Hem wordt een cruciale rol toegedicht bij het doorgaan van de WK-match Fischer-Spassky in 1972.

Euwe was al jong afgestudeerd en gepromoveerd in de wiskunde en werd leraar aan een meisjeslyceum in Amsterdam. In 1964 werd hij benoemd tot buitengewoon hoogleraar in de methodologie van de automatische informatieverwerking in Tilburg en een jaar later tot gewoon hoogleraar. Wat daar gewoon aan is, weet ik niet. Zijn benoeming tot informaticaprofessor vond hij in zijn leven minstens zo belangrijk als zijn wereldtitel in 1935.

Max Euwe overleed op 26 november 1981, tachtig jaar oud. Ik zet hem natuurlijk op één en ben het eens met Tim Krabbé, die eens zei: “Timman was sterker, Euwe was groter.” Ook Timman wordt er wel eens naar gevraagd en haalt dan zijn schouders op, met de opmerking: “Hij was nu eenmaal wereldkampioen.”

Ik sluit deze top-40 af met de opmerking dat de vraag wie ik op één zou zetten de enige makkelijke vraag was in deze ranglijst.

 

1 Max Euwe

2 Jan Timman

3 Anish Giri

4 Loek van Wely

5 Hein Donner

6 Jeroen Piket

7 Genna Sosonko

8 John van der Wiel

9 Ivan Sokolov

10 Sergei Tiviakov

11 Hans Ree

12 Paul van der Sterren

13 Friso Nijboer

14 Lodewijk Prins

15 Erwin l’Ami

16 Theo van Scheltinga

17 Dimitri Reinderman

18 Salo Landau

19 Jan Smeets

20 Nico Cortlever

21 Hans Bouwmeester

22 Coen Zuidema

23 Frans Kuijpers

24 Dirk van Foreest

25 Gert Ligterink

26 Erik van den Doel

27 Jorden van Foreest

28 Kick Langeweg

29 Daniel Stellwagen

30 Eddie Scholl

31 Henri Weenink

32 Robin van Kampen

33 Hans Böhm

34 Rini Kuijf

35 Hoan Liong Tan

36 Haije Kramer

37 Daniël Noteboom

38 Norman van Lennep

39 Rudy Douven

40 Rob Hartoch

 

Als u linksboven in het scherm klikt op ‘top 40’, kunt u langs alle voorgaande afleveringen scrollen.

 

De top-40 is niet gebaseerd op ratings en titels, maar op de positie en prestaties van Nederlandse schakers ten opzichte van hun tijdgenoten, nationaal en internationaal.