Schaakhistorie (7): Zonetoernooi Nijmegen: sport en politiek (1960)

Schaakhistorie 19 augustus 2018 21:41 Johan Hut 3

Nederland en de KNSB hebben altijd een grote rol gespeeld bij de organisatie van het wereldkampioenschap. Er werden hier nogal wat zonetoernooien gespeeld, een interzonetoernooi, een kandidatentoernooi (plus één op Curacao) en diverse kandidatenmatches. Op een van de zonetoernooien rust een smet, dat van 1960 bij Nijmegen.

Wolfgang Uhlmann een paar jaar later

Zo erg, dat het moest worden overgespeeld in Tsjechoslowakije.
Een zonetoernooi was, na de nationale kampioenschappen, internationaal de eerste stap in de WK-cyclus. Er vonden er in Europa altijd diverse plaats. Na Hilversum 1947 (het eerste zonetoernooi in de geschiedenis) en Wageningen 1957 vond er in 1960 één plaats in het dorpje Berg en Dal bij Nijmegen. De Nijmeegse club Strijdt met Beleid verleende wat medewerking, die zich volgens Jan van de Mortel in het SMB-jubileumboek uit 1998 beperkte tot het uitlenen van materiaal en het doorgeven van de zetten per telex. Het toernooi ging een beetje langs het verenigingsleven heen. Dat gaat tegenwoordig wel anders. Denk aan de Tata-dagen buiten Wijk aan Zee, waar de plaatselijke schaakclubs enorme publiciteitssuccessen van maken. Maar goed, daar gaat het nu niet om.

Reisdocumenten
Probleem was dat de Oost-Duitser Wolfgang Uhlmann in zijn land geen geldig uitreisdocument kreeg. Het ging om een ‘temporary travel document’, dat in ons land bekendstond als een ‘groen paspoort’. De Nederlandse autoriteiten konden Uhlmann daarop ook geen visum geven. Binnen de NAVO was besloten dat Oost-Duitsers niet konden worden toegelaten zonder zo’n groen paspoort. De Koude Oorlog woedde volop.
In het bondsblad werd zeer gedetailleerd verslag gedaan van de onderhandelingen tussen KNSB-bestuurders en de regering. De minister van justitie wilde wel toestemming geven (zei hij), maar ging daar niet over. De minister van buitenlandse zaken hield zich aan de NAVO-afspraak. De schaakbonzen mochten zelfs bij de excellentie op audiëntie komen, maar dat haalde niets uit.
Er werd van alles geprobeerd. Uhlmann kreeg een schriftelijke toezegging voor een visum van het Nederlandse consulaat-generaal in West-Berlijn, maar dat bleek geen afdoende reisdocument. Er waren plannen om de partijen per telex te spelen of de partijen op een boot buiten de territoriale wateren te laten spelen. Het liep allemaal op niets uit.
Wel kwam Uhlmann op Schiphol aan, waar hij werd verwelkomd door KNSB-voorzitter Van Steenis, maar hij werd direct op het vliegtuig terug gezet.
De Zweedse FIDE-president Folke Rogard (president van 1949 tot 1970) bedacht dat Uhlmann aan een ander zonetoernooi mocht meedoen en zelfs dat hij rechtstreeks tot het interzonetoernooi zou worden toegelaten, maar tot een beslissing kwam het niet. Intussen begonnen ook de andere Oost-Europese bonden te protesteren tegen de weigering van Nederland om Uhlmann toe te laten. De bonden van Tsjechoslowakije, Polen, Hongarije, Roemenië en Bulgarije trokken een voor een hun kandidaten terug. Het aantal deelnemers ging terug van achttien naar tien. De Russische schaakbond (die zelf onder een andere zone viel, sterker nog, een zone op zichzelf was) liet weten het zonetoernooi van Berg en Dal niet te erkennen.

Mausoleum-sfeer
Hoofdredacteur Slavekoorde wees er in het bondsblad op dat sportevenementen waaraan iedereen mag meedoen voortaan alleen in landen achter het IJzeren Gordijn zouden kunnen plaatsvinden, of in landen die noch bij de NAVO, noch bij het Oostblok waren aangesloten, zoals Zweden, Finland, Zwitserland en Portugal. Verdrietig schreef hij ook: “Het is natuurlijk dubbel pijnlijk, dat Nederland hier het spits moet afbijten. Juist Nederland, dat op het gebied van het organiseren van schaaktoernooien zulk een uitnemende reputatie geniet. Juist Nederland, dat in praktisch alle landen ter wereld bijzonder geliefd is als model van opperste gastvrijheid en als schaakcentrum van hoge internationale standaard. Juist Nederland, dat een van ’s werelds grootste bolwerken van ‘vrijheid-blijheid’ is. En de klap komt dubbel hard aan indien we terugdenken aan de Schaak-Olympiade te Leipzig, waar nauwelijks twee maanden geleden iedere schaker – ongeacht van welk land hij afkomstig was – rustig voor zijn land kon uitkomen.”
Slavekoorde wilde geen toernooiverslag schrijven. Hij volstond met de scoretabel. Olafsson (IJsland) won het toernooi en plaatste zich samen met Dückstein (Oostenrijk) en Teschner (West-Duitsland) voor het interzonetoernooi. Bent Larsen, toch al een gevestigde topgrootmeester, viel buiten de boot. De hoofdredacteur noemde de stemming tijdens het toernooi ‘down, gedrukt en triest’. Hij sprak van ‘de sfeer van een mausoleum’.

KNSB-voorzitter Van Steenis (rechts) ontmoet Uhlmann op Schiphol en moet hem meteen weer terugsturen.

Naar Tsjechoslowakije
Je zou zeggen dat Nederland niets te verwijten was en het KNSB-bestuur al helemaal niet. Het bestuur kon niet om de minister heen en die hield zich aan de afspraak binnen de NAVO. Dat vond FIDE-president Rogard kennelijk ook. Zijn eigen land behoorde niet tot de NAVO, maar als jurist en schaakdiplomaat erkende hij het Nederlandse probleem wel. Hij vroeg of Nederland ‘een of ander toernooi wilde organiseren waarna de door Berg en Dal ontstane situatie volledig uit de wereld zou worden geholpen’. Een vage omschrijving, maar het KNSB-bestuur antwoordde wel een nieuw zonetoernooi te willen organiseren of een aanvullend toernooi voor de Oostblok-spelers. Ook vroeg Rogard of Nederland een interzonetoernooi wilde organiseren en daarop antwoordde het bestuur bevestigend.
Het liep anders. Het FIDE-bestuur besloot dat het zonetoernooi helemaal moest worden overgespeeld en wel met Uhlmann, dus niet in Nederland, maar in Mariënbad, Tsjechoslowakije. Olafsson won opnieuw, nu plaatsten Filip (Tsjechoslowakije) en, zowaar, Uhlmann zich voor het interzonetoernooi. De Nederlandse deelnemer Johan Barendregt eindigde net als in Berg en Dal in de middenmoot. De sterkere Nederlanders Donner en Van Scheltinga speelden beiden in een ander zonetoernooi en werden beiden in een beslissingsvierkamp uitgeschakeld.
Het interzonetoernooi werd gepland in Amsterdam. Echter… het ministerie van Buitenlandse Zaken kon het KNSB-bestuur niet garanderen dat Uhlmann zou worden toegelaten. Dat had het bestuur toch ook wel kunnen bedenken. De KNSB was ook betrokken bij het kandidatentoernooii dat in mei 1962 op Curacao zou beginnen en het bestuur besloot geen uitstel te riskeren. Het toernooi werd teruggegeven aan de FIDE en Rogard koos heel verstandig voor zijn neutrale thuisland Zweden. In Stockholm was Bobby Fischer oppermachtig. Uhlmann werd gedeeld negende en miste daardoor net het kandidatentoernooi, waarvoor de eerste acht zich plaatsten. Wolfgang Uhlmann geldt als de grootste Oost-Duitse schaker in de geschiedenis. In 1971 plaatste hij zich voor de WK-kandidatenmatches, waarin hij in de kwartfinale werd uitgeschakeld door Larsen.

Eerdere afleveringen van Schaakhistorie:
1. Fritz $$$ op het NK (2000)
2. Titelgekte (1963)
3: Roy Dieks kon zijn belofte niet inlossen
4: Het WK-jeugd in Den Haag (1961)
5: De snelle entree van Genna Sosonko (1972-73)
6: De eeuwige breuk met Lodewijk Prins