Boekrecensie: Game Changer
Toen ik nog heel jong was, kregen we thuis het computerprogramma The Final Chess Card. Waarschijnlijk was het bedoeld voor mijn oudere broer en zus die toen iets verder waren in het schaken. De naam van dat programma suggereerde dat een definitieve oplossing van het schaakspel nabij was, maar dat was bij dit programma nog lang niet het geval.
Hierna volgden allerlei andere programma’s die steeds sterker werden: Fritz natuurlijk, Rybka sloeg ik over, Houdini kocht ik wel en de laatste jaren natuurlijk vooral Stockfish. Meestal liep ik een aantal versies achter en aan het kijken naar de instellingen heb ik me al helemaal niet gewaagd. Nee, het computerschaak vond ik niet zo interessant en de matches ‘Man vs. Machine’ uit mijn jeugd tussen Kasparov en Deep Blue en Kramnik en Deep Fritz al helemaal niet, hoewel ik het wel erg speciaal vond dat Kramnik zich zo maar mat in 1 liet zetten. De deelname van Fritz SSS* aan het Nederlands Kampioenschap in 2000 vond ik destijds heel apart en nu nog veel meer.
Gek genoeg maakte enige opwinding zich van mij meester toen begin december 2017 berichten over AlphaZero verschenen. Een programma dat binnen een paar uur schaken leert en dan al sterker is dan het sterkste programma ooit, doet het goed bij de massa en blijkbaar ook bij mij. Later bleek dat op de onderzoeksopzet wel wat af te dingen was. AlphaZero maakte gebruik van veel sterkere hardware en Stockfish was niet op zijn sterkst. Desondanks was ik bijzonder onder de indruk van het mysterieuze spel van AlphaZero dat op niets leek wat ik eerder gezien had.
Daarom gaf ik aan graag het boek Game Changer te recenseren. Naast het feit dat ik AlphaZero erg interessant vond, was ik ook benieuwd naar de invalshoek van de auteurs, Matthew Sadler en Natasha Regan. Van hen las ik eerder het bekroonde Chess for life dat erg helder en origineel geschreven was. Nu bleek ik niet de enige te zijn met interesse in dit boek, want op deze site vertelden Teun Koorevaar en Han Schut al uitgebreid over het boek. Dat hoef ik natuurlijk niet nog eens te herhalen, dus heb ik het in mijn stukje iets meer over de relevantie van het boek voor mij als schaker.
Opbouw
Het boek bestaat uit vijf delen:
1) AlphZero’s history
2) Inside the box
3) Themes in AlphaZero’s play
4) AlphaZero’s opening choices
5) Conclusion
De eerste twee delen gaan in op de (technische) achtergronden van AlphaZero. We krijgen een overzichtje van de geschiedenis van het computerschaak en de auteurs wijzen op de verschillen tussen de traditionele computerprogramma’s en AlphaZero. Het interessantst hierin is het verschil in evaluatie. Waar een programma als Stockfish in een bepaalde stelling aangeeft dat wit een voordeeltje heeft van +0,38, denkt AlphaZero in een verwachte score die het denkt te behalen. In het boek zien we enkele stellingen waarin de beste engines (Houdini, Stockfish en Komodo) steeds menen dat de stelling volledig gelijk is, maar AlphaZero denkt er anders over en geeft bijvoorbeeld een verwachte score van 62%. Dat deed me denken aan een opmerking van Aronian over het oordeel van computers. Hij vertelde een aantal jaren geleden dat hij bij een evaluatie van +0,08 kon concluderen dat de stelling gelijk was, maar bij +0,00 trok hij de conclusie dat de computer het ook niet wist! Sadler en Regan onderbouwen veel met onderzoek, cijfers en gesprekken met betrokkenen en daardoor word je als lezer meegezogen in hun discours.
De interessantste stukken uit het boek vond ik de delen 3 en 4. Hierin bespreekt Sadler typische kenmerken in het spel van AlphaZero en hij doet dit in een stijl die ik heel prettig vind. Hoewel het gaat om partijen tussen computers waarin ongelofelijk veel varianten een rol spelen, legt Sadler steeds duidelijk uit wat er in een stelling aan de hand is. De analyses bevatten meer woorden dan varianten en voor mij waren ze erg leerrijk. Je leert iets over AlphaZero en Stockfish, maar tegelijkertijd krijg je inzicht in de enorme eruditie van een sterke grootmeester en je leest over een aantal van zijn trainingsmethoden.
Leren van AlphaZero
In het boek worden verschillende typische patronen uit het spel van AlphaZero besproken. Alleen al het ontdekken van die patronen is een prestatie op zich. Als ik het zo voor mijn eigen partijen zou moeten doen, zou ik niet direct weten waar ik zou moeten beginnen. Gelukkig is Sadler hierin geoefend en hij bespreekt die patronen heel nauwgezet. Iedere partij krijgt een naam, zoals Putting the king in the box of Attaquer comme Kasparov. Ook worden van elke partij de thema’s op een rijtje gezet en er wordt verwezen naar partijen uit de geschiedenis die dezelfde thema’s bevatten. Hieronder laat ik enkele voorbeelden zien waarvan ik erg onder de indruk was.
De opmars van de h-pion
Een van de meest voorkomende patronen in AlphaZero’s spel is het scheuren met de h-pion om de koningsstelling van de tegenstander te verzwakken, ook in stellingen waar je het misschien niet direct zou verwachten. Met wit wordt h4 in 48% van de partijen voor zet 25 gespeeld.
AlphaZero – Stockfish8
In deze stelling speelde AlphaZero 12. h4. Sadler beschrijft dat hij erg verbaasd was door deze zet, omdat de witte stukken meer gericht zijn op de damevleugel: met een toren op c1 is alles gericht op een inval op c7. De partij gaat verder met 12… Pc6 13. Dd3 Dd7 14. Pg5 g6 15. Pf3 Tfc8 16. h5 Dd8 17. De3 gxh5 waarna het zo staat
We leren altijd om alle stukken te betrekken in de aanval, maar de manier waarop AlphaZero dat hier doet, vond ik erg instructief 18. Kh2 Lf8 19. Th1 De7 20. Kg1 en de toren is nu mooi betrokken in de aanval. AlphaZero won deze partij in 105 zetten. Dat is voor deze computerpartijen niet zo lang wat ongetwijfeld komt door het lange manoeuvreren en taaie verdedigen.
De vroege en veelvuldige opstoot van de h-pion is een thema dat ik misschien het snelst zal overnemen in mijn eigen partijen. Dat komt doordat de uitleg van Sadler op dit punt erg verhelderend is, waardoor je als lezer een goed gevoel krijgt onder welke condities zo’n opstoot wel kan werken en wanneer niet. Extra overzichtelijk is het tabelletje met de ‘key points’ voor de opstoot van de h-pion. We lezen wat het doel ervan is, aan welke voorwaarden de eigen stelling moet voldoen, wat de risico’s zijn en wat de complexiteit van de resulterende positie is. De presentatie van de informatie is buitengewoon lezersvriendelijk.
Bij een aantal andere thema’s heb je eerder het gevoel dat je iets wonderlijks, iets prachtigs aanschouwt, maar dat het onmogelijk is om ooit in de buurt te komen van een dergelijke precisie.
Offeren van materiaal
De offers van AlphaZero zijn erg diep. Waar je bij de meer positionele ideeën door de uitstekende uitleg van de auteurs begrijpt wat er gebeurt, heb je dat bij de offers nauwelijks. De meest opmerkelijke partij was voor mij Exactly how to attack waarin met pionnen gestrooid wordt alsof het niets is.
AlphaZero – Stockfish8
Een dergelijke stelling zouden u en ik met wit ook op het bord kunnen krijgen. Waarschijnlijk zouden we – en het is een geruststelling om te horen dat Sadler het ook zo zou doen – alle stukken naar de koningsvleugel dirigeren om te proberen zwart kapot te offeren. De strategie van AlphaZero is totaal anders. Hij hergroepeert zijn stukken om vervolgens zijn pionnen in het centrum op te spelen. Dat ziet er heel bijzonder uit. 21. Kb1 g6 22. Tgg1 a4 23. Ka1 Tg7 24. e4 f4 25. c5 De7 26. Tc1 Pf6 27. e5 dxe5 28. The1 e4 29. Lxe4 Df8 30. d5 exd5 31. Ld3 Lg4 32. f3 Ld7 33. Dc3 Ph5 34. Te5 c6 35. Tce1 Pf6 36. Dd4 cxb5 37. Lb1 en dit is de bekroning van de witte strategie.
Wit staat ondertussen maar liefst vier pionnen achter, maar alle stukken staan nu perfect opgesteld. AlphaZero won in (slechts) 67 zetten.
Gelijke stelling?
In het boek zie je een aantal stellingen waarvan je kunt denken dat die in een tweekamp tussen Carlsen en Caruana snel in remise zouden kunnen eindigen. Dat had ik – misschien onterecht – ook bij onderstaande stelling waarin zwart aan zet is.
AlphaZero – Stockfish8
Sadler geeft aan dat je zou zeggen dat er weinig aan de hand is: zwart staat het pion voor, zijn pionnenstructuur is beter dan de witte en zijn loper is actief. Vervolgens probeert Sadler te achterhalen hoe AlphaZero de stelling benadert. Wit heeft controle over de e-lijn, de loper op g3 is gericht op de zwarte koning en de zwarte koning staat nogal opgesloten in het hoekje. AlphaZero geeft zichzelf hier een verwachte score maar liefst 76,9% en won de partij ook vlotjes.
Conclusie
Wat ik hierboven geschreven heb, is maar een heel korte impressie van het boek. De geschiedenis wordt veel uitgebreider beschreven, er zijn veel meer mooie partijen en er is nog een aantrekkelijk hoofdstuk over de behandeling van de opening. Han Schut schreef al dat Game Changer voor hem het boek van het jaar is en hoewel we niet weten welke boeken er nog zullen verschijnen in 2019, ben ik geneigd om me bij hem aan te sluiten. Regan en Sadler hebben zich duidelijk bijzonder goed verdiept in het onderwerp. Ze hebben toegang gekregen tot informatie die voordien niet publiekelijk voorhanden was en ze hebben die informatie intensief geanalyseerd en geclassificeerd. Dat moet een enorm karwei geweest zijn en het destilleren van thema’s uit alle partijen lijkt me niet alleen veel werk, maar je moet er ook verschrikkelijk sterk voor zijn. Daarnaast vond ik analyses van de partijen, waarin zoals gezegd vooral veel in woorden wordt uitgelegd, een genot om te lezen. Sadler bewees al eerder een uitstekend en origineel schaakschrijver te zijn, maar in dit boek doet hij dat voor mij nog beter dan in eerdere werken. Tenslotte bevat het boek ook enorm veel stof tot lezen. Het boek is 400 bladzijden dik en de informatiedichtheid is groot. Het boek is mooi uitgevoerd en de presentatie van de informatie is overzichtelijk en verhelderend.
Kortom, het boek is een echte aanrader. Of AlphaZero ook een grote invloed zal hebben op het topschaak valt nog te bezien, maar in ieder geval hebben we er een schitterend boek aan overgehouden.
| Titel | Game Changer |
| Auteurs | Matthew Sadler en Natasha Regan |
| Aantal bladzijden | 415 |
| Uitgeverij | New in Chess |
| Prijs | €22,50 |
Dank je. Leuk! Wat betreft het thema Kh2-Tfh1-Kg1 kunnen we zien dat Alpha Zero goed heeft opgelet bij Euwe die daar 60 jaar geleden al over schreef in de beroemde rode middenspel serie.