Schaakhistorie (19) : De eerste grote match van Jan Timman (1976)

Jan Timman staat bekend om zijn grote matchervaring. Niet zo bekend is, dat dat in 1976 begon met een trainingsmatch in Leeuwarden tegen Viktor Kortchnoi. Dit artikel schreef ik voor het Friese tijdschrift Skaakstikken.

Een kleuren-tv en een fles Beerenburg plus 5000 gulden voor Viktor Kortchnoi, dezelfde cadeaus plus 3000 gulden voor Jan Timman. Dat was de aanzienlijke beloning voor beide giganten voor twee weken Leeuwarden in 1976.

 

Eerst speelden ze een match van acht partijen, daarna heersten ze in een loodzwaar bezet snelschaaktoernooi.
In de zomer van 1976 besloot Viktor Kortchnoi na het IBM-toernooi in Amsterdam om niet terug te keren naar de Sovjet-Unie, maar in Nederland een verblijfsvergunning aan te vragen. In 1974 had hij de finale van de WK-kandidatenmatches nipt verloren van Karpov met 12½-11½, waarna Karpov wereldkampioen werd omdat Fischer zijn titel niet verdedigde. Kortchnoi voelde zich vervolgens beperkt in zijn bewegingsvrijheid, wat zijn reden was om het land te verlaten. Volgens het bondsblad kreeg hij onderdak op een schuiladres in Westzaan, Noord-Holland. Dat was bij Walter Mooij, een fervent schaakliefhebber. De Russische schaakbond reageerde woedend, nam Kortchnoi al zijn titels en onderscheidingen af en drong er bij de FIDE op aan hem uit te sluiten van de komende WK-kandidatencyclus. Dat deed de FIDE natuurlijk niet.
Kortchnoi vond in Nederland bronnen van inkomsten, waarbij hij vooral werd geholpen door de bekende schaakmecenas Joop van Oosterom. Hij ging in de competitie spelen voor Volmac Rotterdam, gaf simultaans, werd trainer van de Nederlandse Olympiadeploeg en gaf training aan Van Oosteroms clubs Rotterdam en HSG (Hilversum).

 

Toekomstige wereldkampioen?
Zijn eerste grote uitnodiging kwam uit Leeuwarden. Verzekeringsmaatschappij AGO sponsorde in haar hoofdkantoor een match van acht partijen tegen Jan Timman, van 15 tot 25 november. Waling Dijkstra was tweekampdirecteur, met Haije Kramer als tweede man. Berry Withuis was perschef, zoals hij dat bijna overal was. Hij werd zoals altijd bijgestaan door zijn vrouw Jenny en in Leeuwarden ook – dat zal niemand verbazen – door Siep Postma. Rob Hartoch was publiekscommentator. Kortchnoi kreeg Hans Böhm als secondant toegewezen, Timman werd bijgestaan door Hans Ree. Na afloop van de match verscheen een eenvoudig boekje, waaraan alle betrokkenen gratis hun medewerking verleenden en waarvan de opbrengst ten goede kwam aan de Nederlandse Schaakvereniging voor Visueel Gehandicapten.
De reden om een match te organiseren voor Kortchnoi was duidelijk, Nederland wilde hem een plek geven in ons schaakleven, in de hoop dat hij hier zou blijven. Timman als tegenstander lag ook voor de hand. Max Euwe, die bij de openingsplechtigheid als extraatje zijn door Alexander Münninghoff geschreven biografie in ontvangst mocht nemen, sprak: “Ik zie in Timman een toekomstige wereldkampioen. Winnen is belangrijk, Jan. Nederland zal je toejuichen.” Met die laatste zin zal hij ook hebben teruggedacht aan wat Waling Dijkstra zei: “Dit is de voornaamste tweekamp in Nederland sinds die tussen Euwe en Aljechin.”

 

Acht partijen
Na een remise in de eerste partij kwam Kortchnoi in de tweede partij enigszins geschonden aan de start. Die ochtend was er bij hem een kies getrokken door een tandarts van wie ik helaas de naam niet heb aangetroffen, maar die lid was van Philidor en een fervent schaakliefhebber. Volgens Postma droeg hij vanwege de combinatie van zijn vak en hobby de bijnaam Kieseritsky. Kortchnoi behandelen zou voor hem een droom zijn. Wedstrijdleider Van Olffen schreef de schaker vervolgens bij hem thuis anderhalf uur bedrust voor, waarna hij vijf minuten voor aanvang aan het bord verscheen en weer remise speelde.
Kortchnoi won de derde partij met zwart, na een nieuwtje in het Frans. Volgens Withuis had Timman zich erbij moeten neerleggen dat hij geen voordeel kreeg, maar dat was niet ‘des Timmans’ en hij ging te ver. Het opvoeren van realisme zou zijn imponerende schaakkracht nog een extra plus verschaffen, meende de perschef.
Kortchnoi won ook de vierde partij, waarna Timman werd verweten dat hij vanuit zijn achterstand te snel wilde terugslaan en de zaak forceerde. De jonge ‘uitdager’ won wel de vijfde partij, na wederzijdse fouten. Na een remise in de zesde partij won Kortchnoi de laatste twee partijen en daarmee de match met 5½-2½. Withuis vermoedde vermoeidheid bij Timman, zo kort na de Olympiade in Haifa. Je kunt natuurlijk ook zeggen dat de uitslag normaal was voor een jonge schaker zonder matchervaring tegen de nummer twee van de wereld.

 

Commentaren
Withuis vatte in het matchboekje de wedstrijd als volgt samen. “Het is meer geworden dan ‘training voor Kortchnoi’ of ‘testcase voor Timman’. Daartoe behoeft men slechts de spelers, doch bovenal hun secondanten te raadplegen, om nog maar te zwijgen van de luidruchtige onemanshow die commentator Rob Hartoch dagelijks ten gehore bracht. Over de partijen kan men filosoferen, over de vechtlust behoeft geen twijfel meer te bestaan. Oneerbiedig gezegd: ze gingen elkaar ‘als jonge honden’ te lijf, waarbij Timman ontevreden is gebleven, omdat hij nogal eens zichtbare zaken niet zag. Kortchnoi hult zich in groter stilzwijgen, per slot staat hij voor zijn kandidatenmatch met Petrosjan voorjaar 1977, doch hij heeft in de tweekamp zijn fantasie en laboratoriumarbeid geenszins aan banden gelegd. Er kwamen nogal wat experimenten en/of nieuwe zetten uit zijn brein.”

Postma in het bondsblad: “Het uiterlijk der beide combattanten trok sterk de aandacht. Kortchnoi leek soms een beetje droevig en werd dan omschreven als: “een brave hond, die echt toch niet mee kan met het baasje”. Maar hij kon toch ook vrolijk zijn, zoals bij een post-mortem analyse, toen hij een stuk offerde en doodleuk opmerkte: “Now I am as bold as Petrosjan”.”
Het commentaar in Schaakbulletin, waarvan Timman hoofdredacteur was, was opmerkelijk negatief. “Van de hooggeplaatste verwachtingen aangaande het treffen tussen Kortchnoi en Timman is helaas weinig terechtgekomen en het eindresultaat werpt een nogal onverdiende smet op de fraaie prestatielijst die Timman het afgelopen jaar verzamelde. Het gaat er niet om tegenvallende prestaties van Timman te excuseren, doch een kanttekening is in dit geval wel op z’n plaats.” De schrijver wijst erop dat de match vanwege de publiciteit beëindigd moest zijn voordat het interzonale toernooi voor dames in Roosendaal begon en daarom te kort op de Olympiade zat. “Vermoeid, niet geacclimatiseerd en zonder de tijd te hebben zich op zijn tegenstander en de eigenaardigheden van een tweekamp in te stellen, kwam Timman in vrijwel geen enkele partij tot zijn normale spel.”
Zou de schrijver echt hebben verwacht dat de jonge Timman opgewassen had kunnen zijn tegen Kortchnoi in de sterkste jaren van zijn carrière?
Kortchnoi kreeg voor zijn overwinning 5000 gulden, Timman kreeg 3000 gulden. Voor die tijd een vorstelijke beloning, al zal sponsor AGO dit als normale bedragen hebben gezien. Beiden kregen ook een fles Beerenburg.

 

Topsnelschaak
Na de match, op zaterdag 27 november, werd in de kantine van Philips Telecommunicatie Industrie (PTI) in Leeuwarden het vijfde PTI-snelschaaktoernooi gespeeld om het Open snelschaakkampioenschap van Friesland. Dat toernooi werd gewonnen door Paul van der Sterren. Een opmerkelijke deelnemer was Florencio Campomanes, op dat moment vicepresident van de FIDE. Belangrijker was dat het toernooi ook een kroongroep kende, niet voor de titel, met een loodzware bezetting. Timman en Kortchnoi wonnen bijna alles en bleven de rest van het veld een straatlengte voor. Eindstand:
1/2. Timman en Kortchnoi, 18½-22, 3. Sosonko 13, 4. Ree 12½, 5. Ligterink 12, 6. Böhm 11, 7. Enklaar 10½, 8. Zuidema 8½, 9. Kuijpers 8, 10. Hartoch 7, 11. Boersma 6, 12. Scholl 4½.
Sosonko was de enige die Kortchnoi versloeg. Timman won de beslissingspartij om de PTI-trofee. Hij en Kortchnoi kregen beiden een kleuren-tv.

 

Matchervaring
Kortchnoi lootte voor zijn eerste WK-kandidatenmatch, het is al genoemd, Petrosjan. Een beladen match, gezien zijn verhouding met de Sovjet-Unie. Hij won met 2-1 plus negen remises. Vervolgens won hij ruim van Poloegajevski en Spasski, waarna hij in 1978 de WK-match tegen Karpov verloor met 16½-15½. Net zo’n klein verschil als in de kandidatenfinale in 1974. Kortchnoi was de nummer twee van de wereld, maar het verschil met Karpov was in die jaren te verwaarlozen. In 1981 won de twintig jaar jongere Karpov de WK-match met 11-7. Kortchnoi bleef maar een jaar in Nederland, waarna hij zich in Zwitserland vestigde.
Timman werd ook een WK-kandidaat, met als grootste resultaat het bereiken van de WK-match van 1993 tegen Karpov. Hij werd vooral bekend als groot matchspeler. Niet alleen speelde hij vele WK-kandidatenmatches, maar ook de tien KRO-matches in Hilversum van 1982 tot en met 1991, elk over zes partijen. Matchtactiek werd een sterk punt van hem, hij schrok niet meer van een achterstand. Die ervaring bouwde hij op in een indrukwekkende serie matches, die in 1976 begon in Leeuwarden.

 

Eerdere afleveringen van Schaakhistorie:
1. Fritz $$$ op het NK (2000)
2. Titelgekte (1963)
3: Roy Dieks kon zijn belofte niet inlossen
4: Het WK-jeugd in Den Haag (1961)
5: De snelle entree van Genna Sosonko (1972-73)
6: De eeuwige breuk met Lodewijk Prins
7: Zonetoernooi Nijmegen: sport en politiek (1960)
8. Bert Enklaar dacht altijd na over de zin van alles
9. De vroege jaren van Schaakbulletin (1968 en verder)
10. VAS en de Europacup van 1956
11. Polgar-manie in Nederland (1989-1992)
12. Prof.dr. M. Euwe: “Kunnen computers denken?” (1964)
13. Vijf keer Loek van Wely in Leeuwarden (2001-2005)
14. De onverwoestbare Zhaoqin Peng (1997 tot heden)
15. Bijzondere winnaars bij HSG Open (2006 tot heden)
16. De vijf grootste NK-stunts
17. Het diepe inzicht van Manuel Bosboom
18. Corry Vreeken Lid van Verdienste