Over flow en tijdsbesef
Het concept van ‘flow’ is alombekend. Het concept is bedacht door professor Csikszentmihalyi (spreek uit: ‘Chick-sent-me-high-ly’) en zijn boek uit 1990 met de titel ‘Flow’ is duizenden keren geciteerd. Toen ik het boek bij een vriend in de kast vond, leek dat me uitstekende literatuur om deze regenachtige zomerdagen mee door te komen. Wel was ik tot op zekere hoogte sceptisch: wat kan een boek van meer dan vierhonderd bladzijdes toevoegen aan een concept dat in een paar zinnen is uit te leggen?
Om het concept daadwerkelijk in een paar zinnen uit te leggen: het gaat om een ervaring waarbij iemands aandacht enkel en alleen bij de voorhanden zijnde taak is. Men vergeet zichzelf, het besef van tijd wordt verwrongen en voert de taak optimaal uit. Essentieel voor het bereiken van flow is dat de uitdaging van de taak vergelijkbaar is met het niveau van de uitvoerder. Een tennisser die een veel te sterke of een veel te zwakke tegenstander treft, zal waarschijnlijk geen flow-staat bereiken: in het eerste geval neemt angst de overhand, in het tweede speelt verveling een te grote rol.
Om de vraag uit de eerste alinea meteen te beantwoorden: het boek verraste me in positieve zin. Uiteraard geeft het boek een groot aantal voorbeelden van hoe men flow ervaart, in een groot aantal domeinen. Hoofdstukken over het lichaam, het denken, werk en samenzijn bieden tal van grote en kleine verhalen over mensen die een vorm van flow in hun leven hebben gevonden. Daarnaast echter schuwt de auteur ook grote vragen niet: hoe verhoudt flow zich tot de kwaliteit van leven? Hij geeft bijvoorbeeld aan dat het zoeken naar flow-ervaringen een verslavende werking kan hebben, die de persoon niet per se voorbereidt op het ‘echte’ leven. Flow-ervaringen hebben we namelijk voornamelijk bij taken die daarvoor ‘in het leven geroepen zijn’, zoals sport, cultuur en andere rituelen.
Voor mijzelf geldt dat ik graag op zoek ga naar flow-ervaringen, en schaken is daar heel duidelijk een vehikel voor. Ik vind het heerlijk om mezelf in te graven in een stelling, op zoek naar essentie van de stelling en de meest passende zet (ik vermijd hier de term ‘waarheid’, omdat die wat mij betreft situationeel is – afhankelijk van bijv. de tegenstander en de tijd op de klok). Daarbij mag ik graag de tijd vergeten tot ik op een moment weer ‘ontwaak’ en zie dat er een aantal minuten verstreken zijn.
Het concept tijd was een van de dingen die me bij het lezen van het boek aan het denken zetten. In het algemeen geldt dat het tijdsbesef tijdens de flow-ervaring weinig te maken heeft met de ‘objectieve’ tijdwaarneming. Er zijn echter uitzonderingen die de regel bevestigen. Een zeer goede hartchirurg die intens van zijn werk geniet, staat erom bekend tijdens een operatie precies te weten hoe laat het is, waarbij hij er maximaal een halve minuut naast zit. Ook sporters als hardlopers en zwemmers blijken heel goed te weten hoeveel kloktijd er verstreken is. Voor deze vaardigheden is het essentieel voor een goede prestatie om de tijd goed bij te houden.
Hoe zit dit nu bij schaken? Zoals ik al zei kan ik heel goed de tijd vergeten, maar dat is eigenlijk enkel op het moment dat ik nog meer dan genoeg tijd op de klok heb. In tijdnood ken ik echter ook wel de flow-ervaring van opperste concentratie, maar daarbij ben ik wél constant bewust van de hoeveelheid tijd die zowel ik als mijn tegenstander nog op de klok hebben staan – en ik heb de indruk dat ik dan ook heel goed kan inschatten hoe lang ik al over een zet aan het nadenken ben. Bij beide geldt echter dat het concept van kloktijd compleet irrelevant is geworden. De analoge uurwerken van weleer geven weliswaar de indruk dat er een bepaalde kloktijd in het spel is, maar je zal geen schaker horen zeggen dat het een paar minuten voor vier is in de snelschaakfase. En niet voor niks zie je schakers die een horloge dragen die voor de partij vaak afdoen.
Het boek gaf mij uiteindelijk voldoende nieuwe inzichten om het lezen ervan te rechtvaardigen. Als je het concept wil verdiepen, meerdere voorbeelden van flow-ervaringen wil leren kennen en wil reflecteren op de rol van het flow in het dagelijks leven, kan ik het boek je van harte aanbevelen. Als je echter meer waarde hecht aan kennis in actie, zou ik me beperken tot de uitleg in één alinea en het vooral in de praktijk gaan brengen. Achter het schaakbord, of in een van de vele andere activiteiten in je leven!
Flow: psychologie van de optimale ervaring
Auteur: Mihaly Csikszentmihalyi
Jaar van uitgave: 1990
Uitgever: Ten Have
Aantal pagina’s: 432
Prijs: €24,99
