Recensie: Chess for Educators van Karel van Delft
Al een paar weken ligt een boek op mijn bureau te pronken. Je zou kunnen zeggen dat dit de Engelstalige compilatie van het hele oeuvre van psycholoog en schaaktrainer Karel van Delft moet zijn. De titel: Chess for Educators. De auteur heeft een groot gedeelte van zijn leven besteed aan het bestuderen van de voordelen die het schaken voor kinderen in het dagelijks leven biedt. Zoals de achterflap vermeldt: schaken heeft de zeldzame eigenschap dat kinderen ons schaakspel leuk vinden terwijl het ook nog goed voor hen is. “Schaken is net als het leven: je moet plannen maken, beslissingen nemen, creatief zijn, uitdagingen aangaan, omgaan met teleurstellingen, interactie met anderen en het evalueren van je eigen handelingen”.
Inleiding
Karel probeert op wetenschappelijke wijze te onderbouwen dat bovengenoemde eigenschappen uit het dagelijks leven door het schaken in de praktijk kunnen worden gebracht en dat elk persoon die met het schaken in aanraking komt hier profijt van zal hebben. Niet verwonderlijk dat er ook is uitgezocht dat het schaken leerprestaties op school verbetert. Het is algemeen bekend dat cognitieve vaardigheden (zoals geheugenfuncties, concentratievermogen en visualisatie) worden verbeterd door je met het schaakspel bezig te houden. Daarnaast komt een schaker spelenderwijs in aanraking met mentale componenten, zoals het omgaan met teleurstellingen en het reflecteren op je eigen spel.
Opbouw
De ondertitel van het boek ‘How to Organize and Promote a Meaningful Chess Teaching Program’ geeft aan in welke richting de schrijver wil gaan. Hij legt zijn jarenlange ervaring als schaaktrainer/schaakcoach/organisator op tafel om mensen te helpen op een verantwoorde wijze een jeugdafdeling binnen een schaakclub georganiseerd te krijgen. Naast een uitgebreide introductie, waarin Van Delft uit de doeken doet wat hij voor ogen heeft om de lezer te bieden, is het boek ingedeeld in maar liefst 21 hoofdstukken. Ik zet ze op een rij:
Hoofdstuk 1 Schoolschaak wereldwijd
Hoofdstuk 2 Didactiek in schoolschaak
Hoofdstuk 3 Voorschools schaken
Hoofdstuk 4 Organisatie van een schoolschaakclub
Hoofdstuk 5 Organisatie van een jeugdtoernooi
Hoofdstuk 6 De rol van de ouders
Hoofdstuk 7 Schaken als metafoor voor het leven volgens Moreno
Hoofdstuk 8 Schaken, intelligentie, en onderwijs aan hoogbegaafde kinderen
Hoofdstuk 9 Schaken voor blinden en slechtzienden
Hoofdstuk 10 Schaken voor doven en slechthorenden
Hoofdstuk 11 Schaken en autisme
Hoofdstuk 12 Schaken en dyslexie
Hoofdstuk 13 Schaken voor meisjes en vrouwen
Hoofdstuk 14 Sociaal en therapeutisch schaken
Hoofdstuk 15 Klassenmanagement
Hoofdstuk 16 A.D. de Groot over Polgar
Hoofdstuk 17 Notitie “Schaakonderwijs op school”
Hoofdstuk 18 Schaken als vak op de basisschool
Hoofdstuk 19 Methoden van onderzoek naar de voordelen van schaakonderwijs
Hoofdstuk 20 Onderzoek naar de voordelen van schaakonderwijs
Hoofdstuk 21 Alfabet van methoden en onderwijstips voor het schaakonderwijs
Karel met zijn kleinkind Hidde (foto gemaakt door de dochter van Karel, Marijke Weller)
Deze lijst maakt duidelijk dat er voor elke jeugdleider en/of jeugdschaaktrainer veel interessante onderwerpen zijn waar hij/zij met de adviezen en raadgevingen van Karel zijn of haar voordeel kan doen. Het laatste hoofdstuk, met het schaakalfabet, is met maar liefst 124 pagina’s verreweg het grootste deel van het boek en hier is het helemaal ‘voor elk wat wils’. Naast bekende schaaktermen kom je hier van alles en nog wat tegen. Terwijl ik doorbladerde kwam ik zaken tegen waar ik nauwelijks mee bekend was en die soms een wereld voor me lieten opengaan, terwijl ik toch al aardig wat jaartjes meeloop!
Een leuke vond ik ‘Catching criminals’. Als je beginners duidelijk wilt maken dat de gouden regels van de opening uit de Stappenmethode (1.Pion in het centrum 2.Stukken ontwikkelen 3.Koning in veiligheid) moeten worden nageleefd, kun je als trainer kinderen tegen elkaar potjes laten spelen. De trainer loopt als een ‘politieagent’ rond en ‘arresteert’ iemand die de regels niet naleeft en dan opnieuw moet beginnen. Maar de agent kan ook met een brede glimlach op zijn gezicht kijken als een kind deze regels voorbeeldig opvolgt. Een Amerikaanse trainer (Sunil Weeramantry) had een variant op dit spel bedacht als een speler bijvoorbeeld de stukken op de damevleugel niet gebruikte. Hij liep rond tussen de tafels in en stak verschillende stukken die niet in het spel waren gebracht in zijn eigen zak onder het motto: “je hebt deze stukken niet nodig, je gebruikt ze namelijk toch niet!” Een leuke is ook het onderwerp ‘Resigning’. Karel haalt de beroemde uitspraak van Tartakower aan: “door opgeven is nog nooit een partij gewonnen”. En hij drukt hierbij het volgende diagram af uit een eigen partij.
Molewijk, Tom – Van Delft, Karel
(Open NK rapid 2014 in ’t Harde, gemeente Elburg)
Zwart, Karel, aan zet gaf het op. Is dat terecht?
Over deze patwending valt nog veel meer te zeggen en Karel stuurde mij een interessante mailwisseling op die hij had met Sean Marsh van magazine CHESS waaruit blijkt dat diverse cracks zoals Arthur Yusupov, Yochanan Afek en Harold van der Heijden zich gingen bemoeien met deze eindspelproblematiek.
Ook bekende zaken als ‘pgn editor’ en ‘pgn viewer’ zie ik terug in deze lange lijst. Het gaat veel te ver om dit uitgebreide boek in een kort bestek voor het voetlicht te brengen, maar het lijkt me goed om er een paar onderwerpen uit te lichten die mijn persoonlijke nieuwsgierigheid hebben gewekt. Zo schrijft Van Delft in hoofdstuk 8 dat verschillende onderzoekers het er wel over eens zijn dat schaken ‘transfer effecten’ heeft naar andere deelgebieden in het dagelijks leven. Men is eensgezind over het feit dat het ‘schaakdenken’ absoluut een positief effect heeft op verschillende cognitieve processen. Karels hypothese is dat het schaken een belangrijk instrument kan zijn voor het genereren van meta-cognitieve transfer effecten. De auteur beschrijft uitvoerig welke theorieën hij hierover heeft en hoe hij sommige onderzoeken in de praktijk heeft gedaan. Interessante materie!
Lezing op de schaakcamping ‘La Rochade’ in Naujac sur Mer.
Wat mij ook interesseerde, is wat Van Delft in een paar hoofdstukken naar voren brengt: de rol van meisjes en vrouwen in het schaken. In hoofdstuk 13 lees ik diverse interessante stellingen die geponeerd werden bij verschillende gelegenheden, bijvoorbeeld op de ‘London Chess Conference’ in 2019 waar het hoofdthema ‘Chess and Female Empowerment’ was. Daar was ook Judit Polgár bij aanwezig en zij is het levende bewijs dat meisjes en vrouwen wel degelijk bij de mannen mee kunnen; op haar top was ze de nummer acht van de wereld (tussen de mannen wel te verstaan) en ze heeft van alle wereldkampioenen wel eens gewonnen. Zij bracht een krachtig statement: Polgár denkt dat te lage ambities schadelijk zijn voor het ontwikkelingspotentieel van meisjes. Zij benadrukt dat ouders en omgeving een grote rol spelen in het zelfbeeld, de ambities en de manier waarop een meisje met uitdagingen omgaat. De centrale vraag is natuurlijk ook of meisjes en jongens op een andere manier leren. Karel haalt in dit verband ook een interessant experiment aan dat gedaan is door het nieuwe platform Chessity. “Data uit de database liet zien dat meisjes de introductie-teksten in een meer gedisciplineerde wijze lazen, terwijl jongens meer leerden door het zogenaamde ‘trial and error’ principe. Dit had ook invloed op het toepassen van kennis. Meisjes vond het leuk om opgaven op te lossen, jongens wilden liever partijtjes spelen. Chessity deelt ook diploma’s uit. Het is frappant om te zien dat ongeveer hetzelfde aantal meisjes als jongens door de hoogste test kwamen als ze les kregen van hun eigen docent tijdens de schooluren. Maar als de lessen werden gegeven door een ingehuurde schaaktrainer, ook tijdens schooluren, bleek dat het aantal kinderen dat door het examen kwam één meisje op drie jongens was”.
Er valt nog veel meer te zeggen over dit boek dat vele interessante aspecten bevat van de begeleiding van talenten. Daarbij maakt de auteur, samen met zijn talentvolle zoon Merijn (die IM is), onderscheid tussen het trainen en het coachen van (jeugd)schakers, hetgeen een groot verschil is. Hun eerste boek (Developing Chess Talent) werd gepresenteerd in het Max Euwe Centrum op 9 maart 2010. Daarin is vooral Merijn aan het woord over de uitgangspunten van dit boek. Peter Doggers maakte een video van deze presentatie:
Hoofdstuk 20 in het nieuwe boek is een belangwekkend hoofdstuk omdat er nader ingegaan wordt op onderzoeken die er zijn gedaan naar de voordelen die schaakinstructie te bieden heeft. In diverse paragrafen wordt een opsomming gegeven met uitleg over de diverse componenten in schaaklessen die aan kinderen worden gegeven. Zo denk ik dat de nodige schakers de paragraaf ‘Losing touch with school’ wel herkenbaar zullen vinden. Professor Janet Shucksmith heeft hierover een lezing gegeven waarin zij ingaat op de problematiek rondom kinderen die zich niet thuis voelen op school, mede ingegeven door het feit dat ze geen controle hebben over wat er te leren valt. “Ze willen wel leren, maar ze hebben problemen met wat ze moeten leren op school en de manier waarop ze dat moeten leren”. De professor legt in haar betoog een bruggetje naar het schaken, waarbij zij de metafoor gebruikt dat het denken van schakers positieve invloed heeft op veel cognitieve processen die kunnen helpen om leerlingen verder te helpen.
Simultaan op het Max Euwe Plein Karel tegen Lucas van Foreest (foto Merijn van Delft)
Al met al een monumentaal werk waarin vele aspecten van schaaktraining, coaching, organisatie maar ook rondom communicatie en PR aan bod komen.
Rest mij nog een persoonlijk tintje aan deze recensie te geven. Ik heb Karel (en uiteraard ook zijn zoon) vele malen ontmoet bij diverse gelegenheden. Het viel me op dat Karel een geweldig motivator was voor de vele schakers die hij bij de door hem georganiseerde activiteiten wist te laten samenkomen. Het waren ook niet de minsten die hij naar Apeldoorn wist te lokken. Bijvoorbeeld de beroemde trainer Mark Dvoretsky en zijn wellicht nog beroemdere pupil, grootmeester Arthur Yusupov, gaven vele malen acte de présence. Als ze betaald werden om een partij voor Schaakstad Apeldoorn te spelen, werd er natuurlijk door Karel een aantal trainingen in de dagen ervoor (en misschien ook daarna) georganiseerd. Degenen die deze trainingen mochten bijwonen, werden op vriendelijke toon benaderd om zelf ook weer training te geven in ruil hiervoor en dat liep zo verder naar de lagere echelons binnen het Apeldoornse schaak. Dat had hij goed gezien, één keer goed geld uitgeven om dat dubbel en dwars te benutten. En werkelijk iedereen genoot hiervan, waardoor het schaken in Apeldoorn een enorme boost kreeg.
Deze symbolische tekening is gemaakt door Trix Meurs en wordt getoond op de site van Karel over autisme.
Ik weet nog goed dat ik – in de vijf jaar dat ik voor de KNSB de functie van Topsportcoördinator vervulde – vele gesprekken en discussies met Karel heb gevoerd. Ik had een Jong Oranje project opgezet waarbij de grootste jeugdtalenten training kregen van uitstekende trainers uit het buitenland. Karel wees me erop dat er in Beekbergen een mooie, betaalbare accommodatie was waar we terecht konden. Dat bleek een goede zet en als tegenprestatie mochten er natuurlijk een paar Apeldoornse toppers ook meedoen. Over de vorm waarin trainingen en coaching aangepakt moest worden, verschilden we soms van mening, maar altijd met wederzijds respect en als we elkaar ergens mee konden helpen, stond Karel paraat. Het viel me ook op dat hij goed kon luisteren, hij maakte vrijwel altijd aantekeningen bij gesprekken die hij voerde, uiteraard niet alleen met mij. Ik vermoed dat hij alles wat hij in de loop van de jaren verzameld heeft als ideeën, keurig gebundeld heeft in de boeken die hij heeft uitgebracht. Veel van zijn ideeën zijn overigens ook te vinden op de websites die hij beheert en waarin hij zo vriendelijk is om die met onze schaakgemeenschap te delen, zonder dat daar kosten aan verbonden zijn. Ik zal nooit vergeten wat hij ooit tegen mij zei als we het een keer echt niet eens werden over een bepaalde benadering: “Ach, doe jij Nederland maar, dan neem ik Apeldoorn wel voor mijn rekening!”
Karel van Delft onderhoudt op het internet de nodige content met veel interessante informatie:
- Nieuwsbrieven staan op: www.schaakacademieapeldoorn.nl
- Veel valt ook te lezen op: www.chesstalent.com
- Artikel op de site van het Max Euwe Centrum: Het zeventiende schaakstuk
Titel: Chess for Educators
Auteur: Karel van Delft
Aantal bladzijden: 270
Uitgeverij: New in Chess
Prijs: € 24,95
Gepubliceerd: 2021
Klik hier voor een teaser
Link naar onze recensenten met hun recensies.
(De afbeeldingen zijn genomen uit de nieuwsbrief)
