Een ontmoeting met Jan Timman

Jan Timman is de laatste maanden veel in het nieuws. Hij deed in januari weer mee aan het Tata Steel Chess Tournament, hij heeft twee boeken gepubliceerd, The Art of the Endgame en Schakersportretten, en er is een biografie over hem verschenen, De geest van het spel, van de hand van journalist John Kuipers.

De Bezige Bij heeft vijf exemplaren ter beschikking gesteld van Schakersportretten. Iedereen kan meedoen meedoen met het voorspellen van de uitslag van de match Kramnik vs Aronian. Onder de goede inzendingen worden deze vijf exemplaren verloot. Voor meer informatie klik hier.

Op vrijdag 16 maart jl. had ik een ontmoeting met Jan Timman in het Grand Café aan de Korenmarkt in zijn woonplaats Arnhem. Hieronder een verslag van onze ontmoeting, de toegevoegde tekeningen zijn van de kunstenares Pia Sprong. Voor links naar eerdere publicaties klik hier.

 

 

Magnus Carlsen

Het valt me op dat Schakersportretten eindigt met een portret van Magnus Carlsen, dat zou je niet verwachten in deze reeks?

Op zich een goede observatie maar we wilden het boek graag eindigen met een jonge actieve topgrootmeester en dan ligt de keuze voor Magnus Carlsen, de huidige nummer 1 van de wereld, voor de hand.

Ik ontmoette Magnus tijdens zijn rondreis in Wijk aan Zee, waar hij de C-groep won. Hij was toen pas 13 jaar. Een maand later speelde ik voor het eerst tegen hem in het Reykjavik Open en ik won die partij. Ook speelden we een partij in het snelschaaktoernooi dat aansluitend plaats vond, die partij won ik eveneens. Via via had ik gehoord wat hij over mij dacht: een speler die op zijn retour was. We zullen zien dacht ik. Magnus deed toen wel van zich spreken door in een snelschaakpartij Anatoli Karpov te verslaan. Als iemand mij verteld zou hebben dat de kleine jongen tegenover me binnen zes jaar tijd de sterkste speler ter wereld zou worden zou ik dat niet hebben geloofd. Daarna heb ik niet meer tegen hem gespeeld.

Zijn trainer/coach Simon Agdestein, schaker en oud-voetballer, ken ik goed en ik heb verschillende malen tegen hem gespeeld. Simon is ook de auteur van het boek ‘Schaakwonder, Hoe Magnus Carlsen de jongste grootmeester ter wereld werd’, dat in 2004 verschenen is bij New in Chess.

Magnus Carlsen vs Judit Polgár

Waarom een vergelijking tussen deze twee?

Carlsen leerde schaken op zijn vijfde, evenals Kasparov. Hij maakte ongeveer even snel vorderingen, zij het in schaakisolement. In het najaar van 2003 nam Magnus’ vader Henrik een opmerkelijk besluit: hij haalde zijn zoon (en zijn zusjes) van school om op reis te gaan en hem onderweg veel toernooien te laten spelen.

Dit was het model van Laszlo Polgár, de vader van de drie bekende schaakzussen. In de jaren tachtig gaf hij hun thuis les, waarbij het schaken voorop stond.

 

 

Het schakersportret van Judit Polgár

Het is bekend dat jullie goed bevriend zijn en veel hebben samengewerkt. Jij was op haar huwelijk uitgenodigd met nog slechts één andere grootmeester. Jij wilde graag foto’s maken voor New in Chess. Maar dat ging niet door, hoe kwam dat?

Dirk Jan ten Geuzendam had me dringend gevraagd foto’s mee te nemen van het huwelijk. Ik zou mijn best doen, maar had er een hard hoofd in omdat Judit erg op haar privacy gesteld was. Mijn verzoek werd dan ook resoluut geweigerd. ‘Maar hij vermoordt me als ik zonder foto’s terugkom’, bracht ik wanhopig naar voren. Judit reageerde meteen: ‘Dan kom ik op je begrafenis’. Daar kon ik het mee doen.

Judit en Jan, de schaakhelden van Jop Pannekoek

Jullie waren de schaakhelden van Jop Pannekoek, de TV-regisseur die tien jaar geleden is overleden. Waarom waren jullie zijn helden?

In 1997 werkten Jop Pannekoek en ik in opdracht van Teleac aan een cursus voor gevorderde schakers. Er waren zes programma’s van een half uur gepland. Judit was onbetwist de sterkste vrouw ter wereld; ik selecteerde een oude winstpartij van haar tegen Wolfgang Uhlmann, gespeeld in vlotte aanvalsstijl. In het kader van het programma interviewde ik Judit, over de partij en meer in het algemeen over haar leven en haar schaakloopbaan.

Judit bleek voor de camera een enorme uitstraling te hebben. Rustig formuleerde ze haar zinnen. Alles wat ze zei was direct geschikt voor televisie; er hoefde niets uitgeknipt te worden.

Uit deze ontmoeting ontstond een vriendschapsband van Jop en mij met de familie Polgár.

 

 

Jeroen Pannekoek

Samen met Jeroen Pannekoek, de zoon van Jop, ga ik een inventarisatie maken van filmmateriaal dat nog niet eerder is uitgezonden. Jop maakte samen met Jeroen veel opnamen over schaken in eigen beheer. Er is nog veel materiaal over Judit en zij waren ook bezig met een filmportret voor jouw vijftigste verjaardag. Helaas heeft hij dit door zijn ziekte niet kunnen afmaken. Kan jij je hiervan nog iets herinneren?

Ja zeker. Het viel mij op dat als we opnamen maakten van grootmeesters, zoals met Kramnik bijvoorbeeld, hij altijd extra opnamen maakte en dan aan de grootmeesters vroeg wat zij van mij vonden. Hij was dus steeds bezig met een portret van mij in zijn achterhoofd. We hebben ook in Kalmukkië opnamen gemaakt. Bij een tussenstop in Moskou mocht de filmapparatuur niet mee. Jeroen moest met de apparatuur terug naar Nederland. Maar Jop was zijn tijd ver vooruit en we slaagden er toch in met een mini-camera in Kalmukkië te filmen!

We hebben ook prachtige opnamen gemaakt over de geschiedenis van het schaken. Samen met Dr. Ricardo Calvo hebben we het werk van Alfonso de Wijze treffend in beeld gebracht. Zeer educatief en uitermate geschikt voor je schoolschaakprojecten!

Laat me weten als je gevorderd bent met het bekijken van al het materiaal, dan kunnen we er misschien nog iets moois mee doen. Ik ben zeer benieuwd wat er allemaal nog is, er moet nog veel zijn! Dankzij Jop werd schaken op TV populair en we missen hem zeer want in deze tijd zou hij er ook in zijn geslaagd schaken op eigentijdse wijze op de buis te brengen. Met diegenen die beweren dat schaken niet geschikt is voor TV ben ik het dan ook niet eens.

 

 

Interview met Timmans moeder

Nu we het toch over historische beelden hebben. Het kanaal Geschiedenis 24 stelt historische schaakopnamen ter beschikking op internet. Recent nog materiaal met Max Euwe waarin ook een interview met jouw moeder.

Ja, ik ken die beelden. Mijn moeder heeft op de middelbare school wiskundeles gehad van Max Euwe. Daarna heeft zij, evenals mijn vader, wiskunde gestudeerd. Mijn ouders hadden veel respect voor Max Euwe en dat geldt ook voor mij. Max Euwe en Waling Dijkstra zijn van grote betekenis geweest voor mijn schaakcarrière en hebben mij financieel gesteund. Ik ben hen hiervoor nog steeds zeer dankbaar.

Schakersportretten en Schrijversportretten?

Oorspronkelijk was het de bedoeling één boek te maken met schakersportretten en schrijversportretten. De uitgever vond het beter om te splitsen en er twee boeken van te maken. Daarom werk ik nog aan schrijversportretten. Het voltooien van dit boek zal nog wel enige tijd in beslag nemen.

Van één schrijver weet ik bijna zeker dat deze in dit boek aan de orde komt. Jorge Luis Borges?

Ja, dat klopt. Mijn fascinatie voor Jorge Luis Borges stamt uit mijn middelbare-schooljaren. In een van de boekenkasten die de kamer van mijn vader sierden, stond De Aleph, in Nederlandse vertaling. Op veertienjarige leeftijd heb ik erin gebladerd en bepaalde passages tot me genomen. Die passages intrigeerden me wel, maar pas op mijn twintigste werd mijn interesse echt gewekt.

In 1982 speelde ik een toernooi in Buenos Aires. Ik kreeg geheel onverwachts de kans om Jorge Luis Borges een kort bezoek te brengen. Ik greep die kans met beide handen aan en deze bijzondere ontmoeting is me altijd bijgebleven.

Naast Borges zullen o.m. Slauerhoff, Vestdijk en Marten Toonder aan de orde komen.

 

 

Biografie en autobiografie

Recent verscheen een biografie over jou geschreven door John Kuipers. Laatst sprak ik Huub Knuvers en hij vertelde mij dat de passage over het geweld tegen de badmeester nogal aangedikt was.

Ja, dat was een bijzondere periode waarin Hans Böhm, Huub Knuvers en ik in een busje Europa door reisden. Wij waren toen schaaknomaden. Er is veel werk besteed aan dit boek, maar ik vond het jammer dat ik de drukproef vooraf niet heb kunnen inzien. Ik zou de nodige verbeteringen hebben aangebracht omdat een aantal feiten niet geheel kloppen. Waar ken jij Huub Knuvers van?

Huub Knuvers, een Rotterdamse marktkoopman, geeft in een van mijn schoolprojecten een aantal jaren schaakles op een Rotterdamse basisschool. Hij doet dit met veel passie en plezier. De kinderen zijn dol op hem. Hij doet Stap 1 en Stap 2 van de Stappenmethode. Maar binnenkort wil hij stoppen met werken. Hij wil meer gaan reizen met zijn vrouw. Jammer dat hij dan ook stopt met het geven van schaaklessen.

Ook met jouw schoonzusje Marjon werk ik samen. Zij heeft een aantal jaren schaakles gegeven aan allochtone vrouwen. Deze vrouwen wilden graag hetzelfde leren als hun kinderen die op de basisschool schaakles kregen van Marjon. Daarnaast geeft zij les in groep 1 en 2, zij leert de kinderen allerhande spelletjes. Nederland kent een echte spelletjescultuur maar veel allochtone gezinnen kennen dit niet. Deze lessen zijn de voorloper op de schaaklessen vanaf groep 3.

pann

In het radioprogramma Boeken met Brands werd gevraagd of je nog van plan bent een autobiografie te schrijven. Je antwoordde bevestigend, maar misschien pas over 20 jaar?

Een autobiografie moet je pas schrijven aan het einde van je actieve periode. Dan pas kun je in alle rust terugkijken op je leven. Maar ik wil nog zoveel doen. Ik blijf schaken. Schrijversportretten moet nog worden afgemaakt en ik heb nog zoveel andere ideeën. Ik werk nog aan 70 minder bekende schaakpartijen van Michael Tal. Deze partijen geven uitstekend de speelstijl van Tal weer.

De vriendschap tussen Jan Hein Donner en Harry Mulisch fascineert mij nog steeds. Ik heb Donner natuurlijk goed gekend en van zeer dichtbij deze vriendschap meegemaakt. Ik ontmoette hen ook geregeld op De Kring in Amsterdam. Bij Ed Hoornik thuis vonden decennia geleden vaak literaire salonontmoetingen plaats. Daarbij voerden twee personen steevast het hoogste woord: Hein Donner en Cees Nooteboom. Onopvallend was ook Harry Mulisch aanwezig die bij thuiskomst steeds aantekeningen maakte van wat hij die avond had gehoord. Het boek van Mulisch ‘De ontdekking van hemel’, dat ook verfilmd is, berust op zijn vriendschap met Donner. Hierover is nog zoveel meer te vertellen.

 

 

Aljechin

Het boek Schakersportretten begin je met Alexander Aljechin ?

Ja, dat was een bewuste keuze. In 2004 werd ik door Marinus Luyks, een in Portugal wonende Nederlander, uitgenodigd om een lezing te houden. Daar ontmoette ik Dagoberto Markl, directeur van het Museum voor Antieke Kunst, die een biografie over Aljechin had geschreven. Zoals je misschien weet, moest Aljechin vluchten en heeft zijn laatste jaren in Portugal gesleten. Hij is gestorven in het Parkhotel in Estoril, waar zich het grote casino bevond. In dit hotel speelde Aljechin niet alleen roulette, maar ook simultaanseances om zijn verslavingen te bekostigen. Over zijn dood bestaan verschillende complottheorieën.

Je schrijft ook dat Aljechin een fascinatie voor katten had?

Ja, de eenentwintigste matchpartij moest op 19 november 1935 om zes uur ’s avonds in Ermelo beginnen. Aljechin verbleef in het Carlton Hotel te Amsterdam. Om kwart over twee reed een auto voor om hem naar Ermelo te vervoeren. Onderweg kruiste de auto tweemaal het pad van een kat. In paniek stond Aljechin erop de reis verder per trein te vervolgen en gelastte de chauffeur hen naar het station te rijden. Niet geheel nuchter kwam Aljechin te laat in Ermelo aan. De partij werd een uur uitgesteld. Euwe won overtuigend.

Ja, die partij deed heel wat stof opwaaien in die tijd. Had Euwe van een dronken man gewonnen? Had die partij wel gespeeld moeten worden? De kranten stonden er bol van en de schaakwereld was hierover verdeeld. Vroeger kwam het vaker voor dat topschakers (veel) dronken. Sommigen hadden het nodig om de stress enigszins tegen te gaan.

Alexander Munninghoff schreef hierover in een stuk getiteld ´Een Hoogovenimpressie´ het volgende:

´Terwijl ik zelf toch geregeld pas tegen het ochtendgloren het Kennemerduinhotel verliet, trof ik in de halfduistere gangen steevast Tal aan, meestal in opgewekt gesprek met andere doorzakkers.´

Ik herinner me nog dat we grootse gevechten leverden in de donkere kelderruimte van hotel Kennermerduin. Drankjes werden in overvloed aangevoerd door belangstellenden. Tot diep in de nacht gingen we door.

Dit is een romantiek die verloren is gegaan. De topspeler van vandaag is geheelonthouder, die iedere avond braaf achter zijn laptop doorbrengt.

Maar terug naar Aljechin, hij was echt verslaafd aan drank. Daar is iedereen het wel over eens.

In de oude archieven vond ik een persoonlijk briefje aan Max Euwe van een Duitse arts die in Amsterdam woonde. Hieronder de letterlijke tekst van deze brief uit november 1935.

‘Hochverehrte Herr Dr Euwe,

Die Welt weiss es und Sie wissen es dass die 43-jährigen Nerven von dr Aljechin ein gehöriges Quantum Alcohol als Stimulans benötigen um seine stärkste Spielkraft enthalten zu können. Fassen Sie bitte deshalb diesen nicht gerade erhebenden Charakterzug des bisherigen Weltmeisters nicht als eine Sie erniedrigende Schwäche sondern als die gefährlichste Waffe des Gegners auf die Sie mit all Ihrem Können bekämpfen müssen um derartigo unfaire Waffen mit der Person vom höchsten Platz der edlen Schachkunst verschwinden zu lassen. Die Schachwelt ist Ihnen darum zu doppelten Dank verpflichtet und würde die befriedigende Genugtuung haben dass nicht allein der tüchtigste sondern auch moralisch stärkste den Weltmeistertitel innehat.’

 

 

Een nieuwe schaakambassadeur? Zou Anish Giri jouw opvolger kunnen zijn?

Anish Giri heeft het in zich om in de toptien van de wereld te komen. Hij is pas 17 jaar en de groei is er nog niet uit. Wel is belangrijk dat hij een goede coach krijgt die hem op dit niveau verder kan helpen. Net als in mijn tijd zijn hier ook financiële middelen voor nodig.

Anish heeft een goede uitstraling, gaat respectvol en plezierig met anderen om en kan goed formuleren in meerdere talen. Dat is voor optredens in de media niet onbelangrijk.

Als je in de toptien komt, krijg je lucratieve uitnodigingen voor belangrijke toernooien en dan heb je ook financieel weinig problemen.

Welke activiteiten hij buiten de toernooipraktijk zal ontwikkelen zullen we moeten afwachten.

NK 2012

Doe je nog mee aan het NK 2012?

Daar kan ik nog niets over zeggen. Er is nog niet bekend wanneer en waar het NK dit jaar zal worden gehouden. Ook over de condities voor de deelnemers is nog niets bekend. Dit hangt ook af of de KNSB sponsors heeft kunnen aantrekken voor het NK. Enkele grootmeesters blijven moeite houden met de BTW-problematiek. Hierover bestaat helaas nog veel onduidelijkheid.

Schaken op de basisschool

Tot slot wil ik je nog een grote zorg voorleggen. In jouw boeken en artikelen en boeken over jou komen vele prachtige en toonaangevende toernooien en matches langs. Bijvoorbeeld de reeks Interpolistoernooien, die uitgebreid in de biografie aan de orde komt. Vermogende Nederlanders (Kok, Van Oosterom,Mol e.a.) en bedrijven (Volmac, Hoogovens, Lost Boys, Swift, Ohra, Interpolis etc.) hebben hiervoor flinke sommen geld gefourneerd in de afgelopen 20 jaar. Met een fractie van dit bedrag zouden we jaarlijks veel hebben kunnen doen aan het structureel verzorgen van schaaklessen op onze basisscholen. Maar dit is helaas niet gebeurd. Onbegrijpelijk voor een schaakland als Nederland dat een wereldkampioen had en ‘iemand’ die 15 jaar The Best of the West was. Op dit moment zijn nog geen 0,2% van de 1,6 miljoen basisschoolkinderen lid van een schaakvereniging en minder dan 1% krijgt momenteel schaakles op de basisschool of schaakvereniging.

Deze cijfers kende ik nog niet, maar ze zijn inderdaad weinig hoopgevend als ze kloppen. In het verleden zijn er verschillende projecten geweest o.m. met Hans Böhm. Ook de televisieseries van Jop Pannekoek niet te vergeten. Maar inderdaad dit had meer een incidenteel karakter. Er had een stevig fundament onder gemoeten en dat is helaas nagelaten. Een gemiste kans, zeker.

Mochten er initiatieven komen om dit structureel te gaan aanpakken dan wil ik hieraan graag mijn steentje bijdragen. Kasparov en Danailov (voorzitter van de Europese Schaak Unie) zijn actief in Europa met hun pleidooi voor schaken op school en dit kan ook helpen het onderwerp prominent op de Nederlandse agenda te plaatsen.

Signeren

Aan het einde van onze ontmoeting was Jan Timman bereid enkele boeken te signeren die bestemd waren voor vrijwilligers van een schoolschaaktoernooi.

Zo kwam er een einde aan een interessante ontmoeting. Het weekend was begonnen in Arnhem, het was mooi weer, de terrasjes zaten vol en er liep veel winkelend publiek in de binnenstad. Nog even langs een boekhandel om Vrij Nederland op te halen. VN gaat deze week over de Boekenweek en één keer raden welk boek er o.m. aandacht krijgt.