Een schakende, surrealistische schilder – deel 2
Als kind ben ik al begonnen met schilderen en later op de Gerrit Rietveld Academie heb ik mij de technieken meer eigen kunnen maken, daarin geruggensteund door mijn leraren Melle, Herman Gordijn en Jan van Toorn. Eerst figuratief, later abstract en uiteindelijk weer figuratief. Het waren de surrealisten, met name Dali en Magritte, die mij inspireerden tot het schilderen van surrealistische schaaktaferelen.
Door de jaren heen is het schaken voor mij meer dan zo maar een spelletje geworden. Het is niet alleen een sport die zowel professioneel als amateuristisch beoefend wordt, maar het staat ook symbool voor de mens zelf. En dat laatste fascineert mij bijzonder.
Het was een openbaring om te zien dat zowel in het schaken als in de zen-filosofie dezelfde kern zit. Dit thema heb ik eerder uitgewerkt in de ‘Prenten van de os’ een tiendelige schilderijenreeks, gebaseerd op het gelijknamige zen-verhaal. Hierbij gaat het er uiteindelijk om dat je je ware zelf ontdekt. Het schaken levert voor mij daaraan zijn eigen specifieke bijdrage.
De volgende symboliek van het schaken gebruik ik in mijn schilderijen:
Het schaakbord bestaat uit 64 vierkanten afwisselend zwart en wit en is de vloer van het ‘Huis der mysteries’. Zowel op het bord als in de geestelijke wereld bewegen de stukken zich elk volgens een vaste wet. Daar woedt door de eeuwen heen de strijd tussen goed en kwaad, licht en donker, zwart en wit. Elk stuk heeft zijn eigen betekenis: de koning in het spel staat symbool voor de geest, de koningin voor het denken, de toren voor het fysieke lichaam, het paard voor de kracht, de loper voor het gevoel en de pionnen staan voor de zintuigen. Het witte spel symboliseert het hogere zelf en zijn aanhangers, het zwarte het lagere zelf, het ego, en zijn aanhangers. Het schaakspel toont dus de eeuwige strijd van de mens met elk deel van zijn gecompliceerde aard tegen de schaduwzijde ervan.
De boeken ‘schaakkuriosa’ en ‘nieuwe schaakkuriosa’ van Tim Krabbé hebben mij geïnspireerd tot mijn laatste reeks van schilderijen. Het interesseerde mij in hoge mate dat hij naast vele schaaktechnische hoogstandjes ook het verhaal achter de schaker en zijn omgeving op een prachtige manier neerzette. Al lezend en met het schaakbord naast mij kwamen er door die verhalen beelden bij me op die ik om moest zetten naar schilderijen. De schaakstukken samen vormen de stellingen en staan symbool voor bepaalde gevoelens, waarbij de hiervoor beschreven symboliek een belangrijke invloed heeft op de visuele voorstelling.
Dit is een van mijn favoriete schilderijen. Het is geïnspireerd op het verhaal over de Franse edelman graaf J. de Villeneuve Escalapon. Deze verzon een mooie schaakcompositie met als opdracht wit speelt en wint.
Zie ook de geschilderde stelling op de zwevende, ultramarijne rots. Zijn oplossing: door de dominantie van de loper via c3 delft zwart het onderspit. Maar hoe is het mogelijk dat 50 jaar lang elke (groot)meester over de remise variant heen heeft gekeken? En dat tenslotte een nieuweling in het schaakmetier het juiste inzicht toonde. Deze opperde achteloos de vraag, maar wat als je gewoon met de toren achter de pion aangaat, eh . . . . dan wordt het remise.
De gedachte erachter: de loper als symbool voor het gevoel wint in eerste instantie van het lichaam, de toren. Uiteindelijk wordt het evenwicht bereikt, ook al duurt het 50 jaar: de harmonie zit in jezelf. De buizerd als de geest en de vlinder (Vanessa atalanta) als de ziel spelen het spel op de juiste wijze uit!
Hierboven een ander intrigerend schilderij. Dit geeft aan waar de magie van het schaken zit, namelijk in het beoordelen van de stelling. Is het winst voor wit of zwart of misschien toch nog remise?
In deze partij werd tot remise overeen gekomen, terwijl later bleek dat zwart had kunnen winnen!
De vogel (grauwe kiekendief) die opgaat in de lucht ziet scherp toe, terwijl de herculeskever langzaam maar zeker toesluipt om uiteindelijk met de zwarte stukken de winst naar zich toe te trekken. Maar in hogere zin, vanuit de geestelijke wereld geschouwd, is het eigenlijk remise zodat het evenwicht weer bereikt is. Trappetjes en schaakbord vormen tezamen een onmogelijk figuur, maar toch bestaat het. Ook dit symboliseert de werkelijkheid achter de werkelijkheid.
Een mysterieus thema is het stikmat, jezelf dusdanig klem zetten dat je niets anders meer kan dan opgeven (e.e.a. ligt in het verlengde van de Zwickmühle, zie ook het schilderij ‘De Zwickmühle’).
Het stikmat wordt gesymboliseerd door het vallen van de avond, met een prachtige ondergaande zon die net achter de wolken schijnt, het schemergebied tussen dag en avond. De Smyrna-ijsvogel als goddelijk wezen is realistisch, maar zit op een toren die zich in de geestelijke wereld bevindt; evenals de koning (de geest) en de Christus uit de Transfiguratie van Raphaël als hommage aan één van de grootste schilders aller tijden. Deze straalt het licht uit wat de stelling zo nodig heeft om gezien te worden. Ook te beschouwen als de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Parallel hieraan gaat de vlinder, nu als individuele ziel, op weg naar het volgende leven. Wat zal het brengen ?
In het schaken wordt de term Zwickmühle gebruikt voor een benarde, pijnlijke situatie waarin de speler gedwongen wordt een zet te doen of soms zelfs een reeks van zetten.
In het geschilderde tafereel zal het steenuiltje met de toren schaak gaan geven, om daarna met de loper één voor één de stukken van de tegenstander te slaan. De tegenstander moet verplicht met de koning zetten, terwijl de steenuil het voor het uitkiezen heeft. De tegenspeler wordt als het ware door de mangel gehaald. In deze nachtelijke sfeer komt het lieveheersbeestje aanvliegen om de stelling te redden. Helaas het is verloren voor zwart, ondanks zijn numerieke meerderheid. Achtereenvolgens worden de pionnen opgegeten en daarna de loper en dame. Een Leidse molen (Zwickmühle?) ziet toe op de goede afloop voor wit.
Tjerk neemt deel aan een kunstexpositie in gebouw Hilvertshoek op 25 en 26 juni 2011, Diependaalselaan 197 te Hilversum. Website van de expositie.
Hier zijn een vijftal werken van hem tentoongesteld, waaronder het schilderijtje hierna afgebeeld.
