Schaken in de schilderkunst

klik hier voor overzicht publicaties

klik hier voor verloting

Op Schaaksite.nl willen we ook artikelen publiceren over schaken en kunst. Het schaakspel is door de eeuwen heen een geliefd thema in de kunst. In dit artikel maken we een reis door de tijd en ontmoeten veel stijlen en stromingen in de schilderkunst. Alina l´Ami heeft 16 prachtige schilderijen uitgekozen voor haar artikel op haar site. Dit artikel is vrij vertaald en bewerkt door Teun Koorevaar voor publicatie op Schaaksite.nl

‘Schaken is als liefde en als muziek, het heeft de innerlijke kracht om mensen gelukkig te maken’ (Siegbert Tarrasch).

‘Aljechin is een dichter die een kunststuk uit iets creëert dat nauwelijks een ander zou inspireren om een ansichtkaart naar huis te sturen’ (Max Euwe).

‘Niet alle kunstenaars zijn schakers, maar alle schakers zijn kunstenaars’ (Marcel Duchamp).

‘Ik ben nog steeds een slachtoffer van het schaken. Het heeft alle schoonheid van de kunst en nog veel meer. Schaken is puurder dan kunst in zijn sociale betekenis’(Marcel Duchamp).

Al sinds mensenheugenis is het schaakspel sterk verbonden met de kunst. Eeuwen geleden waren de eerste mensen die schaakten kunstenaars. Sindsdien wordt het schaakspel met zijn ingewikkelde patronen als motief gebruikt in veel artistieke producties (schilderijen, etsen, tekeningen, fotografie, film en video, muziek enz.).

Verbazingwekkend of niet, er zijn zo veel schilderijen met schaken als hoofdthema, misschien wel meer dan 500? We kunnen zelfs, met permissie, zeggen dat het schaakspel het favoriete spel is in de schilderkunst. Wat heeft al deze kunstenaars bewogen? Misschien de symbolische kracht , het mystieke of de rijkdom van de verbeelding?! Misschien omdat schaken een spiegel van ons leven is. Of misschien, omdat het spel, zoals we dit nu kennen, enkele conventionele eigenschappen heeft. Een elite status, intellectuele virtuositeit, politieke strijd en onuitputtelijke artistieke bronnen. Misschien wel een beetje van alles…

Ik vond het fijn dit artikel te kunnen schrijven ondanks dat het op sommige momenten moeilijk was door mijn beperkte kennis van kunst en van stijlen in de schilderkunst. Maar nu weet ik meer dan voorheen, ik voel me intellectueel rijker en gelukkiger na dit verspreide materiaal bijeen gebracht te hebben.

RENAISSANCE

In de Middeleeuwen toonde de kunst in het algemeen de hemel en de heiligen en dit had weinig te maken met wat er op onze aarde gebeurde. Vanaf de 14de eeuw begon de mens zich zijn betekenis in de wereld te realiseren. Deze wedergeboorte of ‘renaissance’ werd weerspiegeld in de kunst. Kunstenaars begonnen het (christelijk) verhaal uit te beelden op een menselijke manier.

Het duurde nog geruime tijd voordat deze ‘renaissance’ met als hart Italië , Noord- Europa had bereikt. De vroeg Nederlandse school hanteerde al een gothische stijl die voor Noord-Europa werd gezien als een voorloper van de ‘renaissance’.

NATURALISME:

In de kunst refereert het naturalisme aan het afbeelden van onderwerpen in een natuurlijke omgeving, dit als reactie op het romantisme. Het naturalisme begon in de vroege renaissance als kunsttype dat veel aandacht besteedde aan accurate en precieze weergave van de werkelijkheid.

BAROK & ROCOCO

ACADEMICISME:

Academische kunst was een beweging en een stijl van schilderen die in Europa in de mode was van de 17de tot de 19de eeuw. Deze richting legde veel nadruk op stricte esthetische regels die door de kunstacademies werden opgesteld. Men trachtte tot een synthese te komen tussen de neoklassieke en romantische stijl.

DE 19e EEUW

ROMANTICISME:

Romanticisme was een complex artistieke, literaire en intellectuele beweging in de tweede helft van de 18de eeuw in West-Europa en nam in belangstelling toe tijdens de industriële revolutie.

REALISME:

Realisme is de visuele kunst die refereert aan de algemene poging om zaken in overeenstemming met seculiere en empirische regels af te beelden.

De schakers is een genre schilderij uit 1876 van de Amerikaanse kunstenaar Thomas Eakins(1844-1916). Het is olieverf op een klein paneel met de beeltenis van Eakins ‘vader Benjamin en stelt een schaakwedstrijd voor. De twee spelers zijn Bertrand Gardel (links), een oudere leraar Frans, en de wat jongere George Holmes, een schilder. De mannen bevinden zich, in de late namiddag, in een donkere Victoriaanse salon met houten lambrisering. Het spel is ver gevorderd, er zijn al veel stukken geslagen. Holmes, de jongere speler, lijkt de schaakwedstrijd te winnen , hij heeft de dame van zijn tegenstander geslagen , en zijn eigen zwarte dame is goed gepositioneerd op het midden van het bord .

Eakins schilderde de schakers voor zijn vader, en ondertekende het schilderij in het Latijn, "Benjamini.. PINXIT Eakins.. ’76 Filius" – "de zoon van Benjamin Eakins schilderde dit" in kleine letters op de lade van de tafel.

Auteur Martin Berger analyseerde de inhoud van het schilderij tot in detail. De poging van de jongere schaker om de oudere schaker (koning) te doden (mat te zetten) is analoog aan het Oedipus complex . Door de manier waarop zijn vader Benjamin is geplaatst, in tegenstelling tot Eakins de schilder, kan het gezien worden als een psychologische "conflict" dat over de as van het schaakbord wordt uitgevochten. In dit licht is het niet toevallig dat het schilderij gemaakt werd op een houten paneel in plaats van op canvas.

SYMBOLISME:

Het symbolisme ontstond rond 1880 en werd overschaduwd door het modernisme. De symbolisten verwierpen de burgerlijke conventies en benadrukten verstorende en verstoorde gemoedstoestanden. Ze werden vaak beïnvloed door spiritualisme, anarchisme en socialisme, geloofssystemen die de burgerlijke wereld vreemd waren.

Dit schilderij, getoond in 1943 op de Herfstsalon , is vol van symboliek. Een vrouw met een angstige houding lijkt op zoek te zijn naar het antwoord in de ‘kaarten’. Het is tegelijk een boodschap van hoop- het lijkt geduld aan te moedigen in tijden van nood – en een kaartspel met dezelfde naam, geduld is een andere naam voor solitaire. Het schaakbord roept dezelfde suggestie van geduld op dat ook van belang is in het schaakspel.

IMPRESSIONISME:

Het impressionisme ontstond tussen 1860 en 1900 in Frankrijk, en al snel ontwikkelden zich plaatselijke varianten. De impressionisten verwierpen de academische tradities voor het weergeven van de wereld. Hun schilderijen roepen sterke, maar vaak subtiele, op waarneming gebaseerde indrukken van zonlicht, kleur en schaduw op.

POSTIMPRESSIONISME:

Deze stroming kwam eind achttiende, begin negentiende eeuw. Het was hoofdzakelijk schilderen van stillevens en landschappen. Zij waren ontevreden met de preoccupatie met de natuur, het licht en de vluchtige indrukken van het impressionisme. Zij gebruikten graag veel kleuren en schaduwen en legden de nadruk op vormgeving en structuur.

Het schilderij is een groot doek dat Duchamp’s broers afbeeldt, verdiept in hun schaakspel, terwijl hun vrouwen zich ontspannen in de tuin. Dit beeld ontleent zijn inspiratie aan de penseelstreken van Cézanne (Post-impressionisme) en het brede palet van het Fauvisme.

MODERNISME

FAUVISME:

Het Fauvisme is een kunststijl die slechts vier jaar geduurd heeft vanaf 1905. De leider van deze beweging was Henri Matisse. Het woord Fauvisme is Frans voor ‘wild beest’. Het kreeg deze naam omdat zo’n schilderij brede en ongebruikelijke kleuren had. De onderwerpen in het schilderij werden op een eenvoudige manier afgebeeld, maar de kleuren en patronen waren helder en wild.

Matisse presenteert schaken als een intellectuele strijd tussen twee opponenten die door een onzichtbare kracht aan elkaar verbonden zijn en bijelkaar worden gehouden, gebogen over een kleine tafel, die als slagveld dienst doet.

KUBISME:

Het kubisme maakt gebruik van verschuivende standpunten. We kunnen bijvoorbeeld een tafel vanuit verschillende hoeken bekijken: van bovenaf als we staan, vanaf de zijkant als we zitten, dan van onderaf als we een pen van de vloer oprapen. De kubisten proberen dit op doek te vangen en als gevolg daarvan wordt het kubisme beschreven als een conceptuele benadering tot het schilderen.

Het laat-cubistische schilderij van Gris verbindt de ideeën uit het schaken met de kunst door een abstracte behandeling van de horizontale, verticale en schuine lijnen. Op een twee dimensionaal vlak, het canvas, ontstaat niet zozeer de concrete weergave van de schaakstukken, maar de ruimtelijke vectoren van hun bewegingen over het schaakbord.

Ik wil met jullie nog een schilderij delen met dezelfde cubistische stijl, dat ik erg mooi vind.

Marcel Duchamp (1887-1968), de vader van het Dadaïsme, was een Franse schaker en vermaard kunstenaar. Deelnemer aan het amateur wereldkampioenschap schaken van 1924, aan vier Franse kampioenschappen van 1924 -1928 en aan vier olympiades van 1928 – 1933.

Zijn obsessie voor het spel nam toe naarmate hij ouder werd. Over zijn huwelijk in 1927 schrijft Man Ray:’ Duchamp besteedde het grootste deel van de week waarin zij samen waren ,aan het schaken, en zijn bruid in een wanhopige situatie, stond ’s nachts een keer op toen haar man sliep en plakte de schaakstukken vast aan zijn bord. Drie maanden later werd de scheiding uitgesproken.

Duchamp gebruikte schaakthema’s in verschillende van zijn schilderijen en collages.

ABSTRACTE KUNST:

Abstracte kunst gebruikt de visuele taal van vorm, kleur en lijn om een compositie te creëren die kan ontstaan uit een mate van onafhankelijkheid van visuele referenties in de wereld. Abstracte kunstenaars vinden dat schilderijen geen herkenbare

zaken behoeven te bevatten. Zij proberen geen mensen, dieren of plaatsen weer te geven zoals ze in de realiteit voorkomen. Hoofdzakelijk gebruiken ze kleur en vorm in hun schilderijen om emoties te tonen.

EXPRESSIONISME:

Het expressionisme was geen op zichzelf staande beweging, maar er werd algemeen gebruikgemaakt van felle kleuren, vervormde figuren en soms abstractie. Het expressionisme is de kunst van de onrust en een zoektocht naar de waarheid. Het hoogtepunt was in de periode 1905-1920.

.

Klee’s schilderij, weergegeven in de Duitse expressionistische stijl, arrangeert het canvas in een soort patronencode van gekleurde vierkanten die de vorm van een schaakbord aannemen. Deze compositie doet ook denken aan het werk van Kandinsky.

De stukken lijken een abstracte schaakstelling af te beelden; in werkelijkheid geen schaakstelling is maar een artistieke compositie.

SURREALISME:

Surrealistische schilderijen zijn meestal gebaseerd op dromen. De schilderijen zijn gevuld met familiaire onderwerpen die vreemd en mysterieus lijken. Deze schilders hoopten dat men op een andere manier tegen hun schilderijen zou aankijken. De surrealisten hielden zich explicieter bezig met het spiritualisme, de freudiaanse psychoanalyse en het marxisme.

Bernard Delvaille heeft surrealisme ooit om schreven als ´Symbolisme plus Freud´ zoals goed geïllustreerd in onderstaand schilderij van Dali.

Dit schilderij uit 1937 laat verschillende beelden zien zoals: een persoon, een hand, water, een stervende hond, een schaakbord, een klif en meer. Dali wilde laten zien dat hoop en wanhoop reflecties zijn van elkaar, twee zijden van dezelfde medaille.

POSTMODERNISME:

Rond 1980 werd beeldende kunst die de maatschappij bekritiseerde ook wel ‘postmodern’ genoemd. De postmodernisten hechten weinig of geen geloof aan het onderbewuste als bron van creatieve en persoonlijke authenticiteit. Zij waarderen kunst niet omdat die universeel en tijdloos is, maar omdat kunst onvolmaakt, niet-intellectueel, toegankelijk, beschikbaar, lokaal en tijdelijk is.

Hommage aan Lasker is een schilderij direct geschilderd op een echt schaakbord. Op een dag, was de kunstenaar geïnspireerd en in een fractie van een seconde de was het bord dat normaal horizontaal stond vertikaal op zijn ezel geplaatst.geplaatstnormaal horizontale plank was plotseling verticaal draaide zich op zijn ezel. De rigide verdeelde ruimte van het bord is nu veranderd en de verdeeldheid tussen de velden is nu vervaagd.maar een ding is zeker: er zijn geen spelers, geen klok, geen geslagen stukken en geen kibitzers fluisteren betere zetten in je oor. Het nrmale decor van een schilderij met een schaakthema is verdwenen. Alleen het allernoodzakelijkste is overgelaten. En die essenties zijn de zaken waar elke schaker naar kijkt op het schaakbord. Mijn stukken, zijn stukken, ik sla, hij slaat,gelijke stand, voordeel, het gebrek aan voordeel en de structuren van sterke en zwakke velden.

Hier is de dynamiek van de positie zijn teruggebracht tot zijn naakte elementen. De positie van de individuele stukken op het bord, samen met het gebruik van kleur.

De wereld bestaat niet meer, de wereld is het schaakbord.

POP-ART:

Pop-Art is volgens sommigen een afkorting van popular art. De trivialiteit van de consumptiemaatschappij wordt verheven tot het nieuwe en enige thema. Reclame, alledaagse gebruiksvoorwerpen, plaatjes uit strips en de voortbrengselen van de massamedia worden voortaan aanvaard als motieven in de kunst.

Deze vroege surrealistische tekening is gemaakt met de levensgrote schaakstukken, rond een jonge man die schaak speelt.

Geraadpleegde literatuur:

Kunst begrijpen, Stephen Little, Librero

Het Kunst Boek, Waanders Zwolle

Schilderkunst van A tot Z, REBO productions

Op mijn site de Engelse versie van dit artikel