Alles over schaken, een prachtig nieuw Duits schaakboek
Vorig jaar publiceerde ik een boekbespreking over Schach Sammelsurium (Schaakallegaartje) van Hugo Kastner. Dit jaar kwam er weer een prachtig nieuw Duits boek uit, Alles über Schach, van Hugo Kastner en Michael Ehn. Dit boek behoort tot dezelfde categorie als Schach Sammelsurium. Beide boeken zijn juweeltjes voor schaakliefhebbers met een ruime interesse.
Dit nieuwe boek gaat over mythen, curiositeiten en superlatieven in het schaken. Het gaat over verhalen, regels, anekdotes, legenden, amateurs, meesters en grootmeesters, spectaculaire partijen en toernooien. Ook kunst en literatuur komen uitgebreid aan de orde. Het boek bestrijkt in ruim 450 bladzijden de periode vanaf 1500 tot heden. Ruim 200 foto’s en diagrammen verlevendigen het boek. (Aan het einde van deze bespreking nog een introductie (PDF) van de uitgever in het Duits.)
Michael Ehn (1960) is socioloog en schaakhistoricus en bezit een uitgebreide en vooraanstaande verzameling van schaakliteratuur en schaakmemorabilia. Hij is auteur van vele schaakboeken en schrijft regelmatig in schaaktijdschriften en dagbladen. Hij is bedrijfsleider bij uitgeverij Wiener Schachverlag.
Hugo Kastner (1952) is al meer dan 30 jaar leraar aan een Weens gymnasium en geeft ook schaakles op scholen. Hij heeft meerdere (schaak)boeken op zijn naam staan.
Waarom dit boek lezen?
Siegbert Tarrasch heeft eens gezegd:’Schaken is net als de liefde en net als muziek, schaken kan mensen gelukkig maken.’ En misschien is dit ook van toepassing op dit schaakboek.
Hieronder zo maar vijftien 15 items uit de schaakschatkamer van Michael Ehn & Hugo Kastner.
1. Het probleem van de haremdame
De legende gaat in grote lijnen over het volgende.
Schaken werd vroeger gezien als een soort weddenschap. Vooraf werd de inzet bepaald en de winnaar van de schaakpartij kreeg de inzet. Een sjeik die al zijn geld al had verspeeld zette als laatste een van zijn liefste haremvrouwen in. De schoonheid heette Dilarum.
‘In de loop van de partij fluisterde zijn haremvrouw hem het volgende in het oor:’ Offer je toren en red je geliefde.’ De sjeik keek nog eens goed naar de stelling, zag de oplossing en won de partij. Dit tot opluchting van zijn geliefde.’’ Dit motief, het Dilarum mat, komt al sinds de middeleeuwen in de schaakliteratuur voor.
Hieronder een diagram met dit motief dat waarschijnlijk het oudste batterij probleem is dat ooit is gevonden. Het komt uit het manuscript Abd’al Hamid uit het jaar 946 en is van de hand van Abu-Bakr-Muhammed ben Yahya as-Suli.
2. Welke wereldkampioen was het meest invloedrijk en succesvol?
Het boek staat vol met lijstjes van de beste tien of de beste vijftien van… Sportliefhebbers zijn gek van lijstjes en daarom publiceren dagbladen en (sport)weekbladen graag veel lijstjes.
Een van de vele lijstjes in het boek (met uitgebreide toelichting) gaat over wie de beste en meest succesvolle wereldkampioen schaken is. Hiervoor zijn drie criteria ontwikkeld die ieder een cijfer van 1 t/m 10 krijgen. De drie cijfers bij elkaar opgeteld bepaalt de rangorde.
De drie criteria zijn:
– de historische ranking
– de resultaten bij grote toernooien en kampioenschappen
– de invloed van de wereldkampioen in de media,in de schaakboeken en hun invloed op toekomstige schaakgeneraties.
Interessante uitkomsten. Op de laatste en vijftiende plaats komt Max Euwe met 18 punten maar meer verklappen we niet behalve dat de winnaar 30 punten behaalde.
3. Komen er ook Nederlanders in het boek voor?
Interessant is te weten of er ook Nederlanders in het boek voorkomen. We zien een mooie foto van Anish Giri en van Joop van Oosterom en zijn vrouw. Ook wordt Van Oosteroms betekenis voor de schaaksport kort uiteengezet. Van Jan Timman komt een studie en een historische partij tegen Nigel Short aan de orde. Max Pam en Tim Krabbé worden genoemd bij Krabbé’s curiosa waarvan er enkele worden getoond. Max Euwe komt op verschillende plaatsen voor. Zo is er ook een foto van Harold van der Heijden en er wordt een uitspraak van Hans Ree gememoreerd. Meindert Niemeijer wordt vermeld om zijn verzameling schaakboeken.
4. Verzamelwoede
Mooie foto’s over sigarenbandjes met schaakmotief, over speldjes, over telefoonkaarten, over postzegelblokken en nog veel meer. De Motiefgroep Schaken is een Nederlandse vereniging van verzamelaars van schaakmemorabilia. In het boek komt ook een lijstje voor met tien vooraanstaande verzamelaars.
5. Schaakbeelden uit film en theater
De film Schaakkoorts
Ook voor schaken in films hebben de auteurs een lijstje gemaakt met de vijftien beste (schaak)films, die zij kort beschrijven. Een film uit 1925 verdient volgens de auteurs de tweede plaats. Deze film getiteld Schaakkoorts is van oorsprong een Russische film getiteld Schachmatnaja Gorjatschka. Het is een komedie van regisseur Vsevolod Pudovkin, waarin de held gespeeld wordt door de Russische acteur Vladimir Fogel. De held is zo bezeten van het schaakspel dat hij zijn trouwdag vergeet. Zijn verloofde, gespeeld door Anna Zemtsova, wil niets meer van hem weten en ontmoet José Raúl Capablanca die in het zelfde grootmeestertoernooi in Moskou speelt als haar ex. Met zijn hulp wordt haar relatie weer hersteld. Deze film, zonder geluid, bevat veel originele opnamen van het schaaktoernooi in Moskou waaraan o.m. meededen : Réti, Marshall, Grünfeld, Torre en Capablanca zelf.
In de film komt de partij Marschall tegen Torre aan de orde waarvan we hieronder de stelling laten zien na de 32ste zet van wit.
32… Tb1+ Met deze zet veroverd Torre een stuk en wint de partij. In het boek staat het volledige vervolg van deze partij.
De opera Der Seekadet
Der Seekadet, een komische opera in drie bedrijven met muziek van Richard Genée.
Hieronder een foto van het programmaboekje uit 1876.
In het tweede bedrijf werd deze partij met levende stukken nagespeeld. Dit mat is bekend onder de namen mat van Légal en Zeekadettenmat.
6. Brug naar de kunst
Marcel Duchamp: Schaken is kunst
Het afscheid van Marcel Duchamp (1887-1968) van de kunst werd een legende: Vanaf 1923 produceerde de schilder nog in stilte en speelde nagenoeg uitsluitend schaak. Zijn interesse voor het koninklijke spel bekrachtigde hij met de volgende woorden:’ Het milieu van de schaker is mij wezenlijk sympathieker als dat van de kunstenaar.’
Marcel Duchamp: ‘Er kan geen oplossing zijn als er geen probleem voorhanden is.’ Zie onderstaande stelling.
7. Poëzie op 64 velden
In zijn in 1966 verschenen memoires vergeleek de schrijver Vladimir Nabokov het werk van de schaakcomponisten met die van kunstenaars. ‘De inspiratie die het ontwerp van zo’n schaakopgave begeleidt is van quasi muzikale, quasi poëtische, of om nog preciezer te zijn, van poëtisch- wiskundige aard.’
Hieronder een van de tien voorbeelden.
8. Vijftien onsterfelijke composities
Van de vijftien onsterfelijke composities hieronder een voorbeeld.
9. Tatort achter het schaakbord
Onderstaande stelling siert de omslag van het boek Tatort Schachbrett van Josef Haas.
Voor de oplossing verwijzen we naar de uitgebreide toelichting in het boek.
10. Schaakpartijen voor de eeuwigheid
De auteurs presenteren twee keer tien partijen voor de eeuwigheid.
In de eerste serie kiezen ze voor de partij Steinitz tegen von Bardeleben (zwevende toren) en in de tweede serie kiezen ze voor de partij D. Byrne tegen Robert James (Bobby) Fischer (dame-offer).
Hieronder de stellingen waar het om gaat.
In het boek staat het verdere verloop van deze partijen.
11. Vijftien schaakboeken voor op een onbewoond eiland
De auteurs bespreken vijftien boeken voor op een onbewoond eiland waaronder Emanuel Lasker uit 2009, Akiba Rubinstein uit 1996, het Toernooiboek Zürich 1953 en de boeken van Kasparov over zijn illustere voorgangers .
12. Penseelstreken van de precisie
Ouder dan de oudste partij is de probleemkunst in het schaakspel. Een artistieke eenling componeert in maanden en soms jaren problemen met een eenduidige oplossing. In de twintigste eeuw braken de probleemcomponisten alle grenzen van het voorstellingsvermogen en bracht de oude techniek in onbekende en nieuwe dimensies. ‘Precisieschilderijen’, zoals Marcel Duchamp het eens uitdrukte.
Enkele buitengewone ideeën worden gepresenteerd waaronder het onderstaande voorbeeld.
De esthetiek ligt bij deze Kubbelkoningen in hun vermogen zich onzichtbaar te maken.
13. Twee interessante schaakbreinbrekers (Ga hier maar even voor zitten!)
Eulers magische paardensprong
In het boek komt dit probleem kort aan de orde. We nemen eerst een aanloopje naar dit probleem.
De paardensprong over 64 velden
Het probleem om een paard op een schaakbord zodanig te laten springen dat het ieder veld op het schaakbord aandoet en ieder veld ook maar één keer is al heel oud en werd al meer dan duizend jaar geleden beschreven door Inder Rudrata. Er zijn volgens de geleerden meer dan 13 biljoen oplossingen mogelijk!
Het magisch vierkant
Een magisch vierkant is een vierkant waarin op ieder hokje een getal wordt ingevuld, ieder getal komt maar een keer voor. Als we per regel , per kolom en per diagonaal de getallen optellen, moet dit steeds dezelfde uitkomst geven. Een simpel voorbeeld:
8 3 4
1 5 9
6 7 2
Horizontaal , verticaal en diagonaal de getallen opgeteld leidt in dit geval altijd tot de uitkomst 15.
Zo zijn er magische vierkanten van 4 bij 4 met bijvoorbeeld de getallen 1 t/m 16 , vierkanten van 5 bij 5 met de getallen 1 t/m 25. Zo ook een vierkant van 8 bij 8 met de getallen 1 t/m 64. Maar ook andere getallen zijn mogelijk. Zo zijn er bijvoorbeeld magische vierkanten waarbij alleen priemgetallen worden gebruikt.
Eulers magische paardensprong
Leonard Euler heeft de paardensprong over 64 velden gecombineerd met een magisch vierkant van 8 bij 8 velden. Euler was de meest vooraanstaande wiskundige uit de 18de eeuw. Zijn opgave luidt nu als volgt:
1. Zet een paard op c4 en geef het veld c4 de waarde 1.
2. Maak een paardensprong naar een veld en geeft dit veld de waarde 2, maak weer een sprong en geef het nieuwe veld de waarde 3. Het laatste veld krijgt dan de waarde 64. Het paard mag ieder veld van het schaakbord maar één keer aandoen.
3. De som van iedere rij en iedere kolom moet nu 260 zijn, zo niet dan moet je opnieuw beginnen en een nieuwe variant uitproberen. (Voor de diagonalen geldt dit niet, maar wellicht is er een ook oplossing waarbij ook de getallen op de diagonaal opgeteld de som van 260 geven. Maar in deze opgave hoeft dit niet.)
Dit is een breinbreker van de eerste orde. Misschien kennen jullie iemand die verstand heeft van schaken en ook een wiskundeknobbel heeft. Leg hem of haar dit probleem eens voor en laat ons weten of er een goede oplossing is gevonden. Maar iedere verwoede puzzelaar zal zelf ook een oplossing willen vinden. Mail naar . Degenen met een goede oplossing komen in onze Hall of Fame! Succes allemaal!
De vierpaardenpuzzel van Sam Loyd uit 1908
14. Kalender
Een uitgebreide kalender aan het einde van het boek met geboortedata, sterfdata en sterrenbeelden van belangrijke schakers uit onze historie.
15. Nog een introductie (in PDF formaat. In de Duitse taal.)
Dit is nog maar een kleine greep uit het vele moois dat in het boek te vinden is. We nemen voor lief dat enkele items ook al voorkwamen in Schach Sammelsurium.
De uitgever heeft nog een PDF samengesteld dat je hier kunt lezen.
Het boek is een aanrader voor de schaakliefhebbers! Prijs ca. 20 euro.
16. Oplossingen
Het probleem van de haremdame
1.Ta1+ Kxa1 2.Pb5+ Kb1 3.Ta1+ Kxa1 4.b2+ Kb1 5.Pa3 #
(NB de loper had in die tijd een iets andere functie dan nu, maar dit heeft geen invloed op dit probleem.)
Murw makende dwangzetten
1.Pf3+ Kh1! 2.Ld4! Df7+ 3.Ke3! cxd4+ 4.Kf2! Df4 5.Tc6 d3 6.Tc8! Dh6 7.Tb8! en wint.
Mat in twee, elegant oplossing
1.0-0 f5! 2.gxf6 e.p. # (f5 is de enige zet die Te1# kan voorkomen!)
De storende koning
1.Ta1 Ka8 2.Ka4 Ka7 3.Ka3 Ka6 4.Ka2 Ka5 5.Kb1# (De vlucht door de achterdeur!)
Het probleem van de haremdame heeft nog een andere oplossing:
1.Ta1+ Kxa1 2.Pb5+ Kb1 3.Pa3+ Kc1 4.b2+ (of 4.Pc2+ Kb1 5.Ta1#) 4…Kd1 5.b1D
(of T)#
Deze oplossing lijkt me eerlijk gezegd beter passen bij de hint van de haremdame. Je hoefde volgens haar toch maar 1 toren te offeren?
Moet ik het wel goed opschrijven natuurlijk:
1.Ta1+ Kxa1 2.Pb5+ Kb1 3.Pa3+ Kc1 (of 3…Ka1 4.Pc2+ Kb1 5.Ta1#) 4.b2+ Kd1 5.b1D
(of T)#
Bestaat dit boek niet in het nederlands i.p.v. in het duits. (alles uber schach).
Dank U zeer.
Mijn E-mail :