De S is van Steinitz
Het Schaakalfabet is een serie, geschreven door de ons helaas vroeg ontvallen Huub van Dongen, in oorsprong geschreven voor het Brabantse jeugdblad Minorpromotie, waarin alle letters van het Alfabet aan beroemde schakers, schaaktermen of andere schaakcuriositeiten worden gekoppeld.
Of het echt waar is weet ik niet. Maar het is wel een leuk verhaal. Het zou gebeurd zijn op het grote schaaktoernooi dat in 1883 in Londen werd gehouden. Praktisch alle sterke schakers van de wereld deden mee. Het toernooi zou ruim twee maanden duren. Bij de opening van het toernooi werd een groot banket aangericht: een deftig diner ter ere van de spelers. Er werden allerlei speeches afgestoken en daarbij werd regelmatig een toast uitgebracht op spelers, organisatoren, enzovoorts.
Degene die toegedronken werd, moest daarna opstaan, zijn speech houden en op zijn beurt het glas heffen op één van de aanwezigen. Zo gebeurde het dat één van de gastheren iedereen liet proosten op de wereldkampioen. Om te bedanken stonden Wilhelm Steinitz en Johann Hermann Zuckertort allebei tegelijk op. Want die vonden allebei dat ze de sterkste speler van de wereld waren. En daarom is toen besloten om voortaan officieel om het wereldkampioenschap te gaan schaken.
Wilhelm Steinitz (1836-1900) is geboren in Praag. Kleurenfoto’s waren er in zijn tijd nog niet, maar ik heb wel eens een plaatje van hem gezien waarop hij een rode baard had. Daarom heb ik mijn rode kater Wilhelm Steinitz genoemd. Ook mijn andere katten heten naar schaakwereldkampioenen. Maar Steinitz is de sterkste.
De echte Steinitz was van 1886-1894 de allereerste officieel wereldkampioen schaken. Maar twintig jaar eerder won hij al een match van Adolf Anderssen die toen voor de sterkste schaker ter wereld doorging. Hij speelde heel veel schaakmatches en tot hij in 1894 van Emanuel Lasker verloor, richtte hij in iedere match een waar bloedbad aan. In toernooien was Steinitz niet altijd zo succesvol, maar in matches werden z’n tegenstanders allemaal vermorzeld. In 1863 won hij van Blackburne (+7-1=2, dat wil zeggen 7 gewonnen, 1 verloren, 2 remises), Deacon (+5-1=1) en Green (+7-0=2). In 1866 versloeg hij Anderssen (+8-6=0) en Bird (+7-5=5). In 1872 mocht de jonge Zuckertort het voor het eerst proberen (+7-1=4) en in 1876 probeerde Blackburne het nog een keer (+7-0=0) en dat waren de matches nog maar voordat hij tot wereldkampioen werd gekroond. De officiële WK-matches gingen minstens zo hard: Zuckertort in 1886 (+10-5=5) en Tsjigorin in 1889 (+10-6=1), Gunsberg in 1890 (+6-4=9) en Tsjigorin nog eens in 1892 (+10-8=5). Steinitz was toen al 56 en dat was in die tijd behoorlijk bejaard. Dat hij twee jaar later van Lasker verloor (+5-10=4), was geen wonder.
Maar hoe kon dat nou eigenlijk dat die ouwe Pragenees zo lang iedereen op de wereld kon blijven verslaan? Wat was Steinitz’ grote geheim?
Je hebt wel heel erg veel geluk dat ik het verklap. De tegenstanders van Steinitz waren allemaal echte aanvalsspelers. Offeren en combineren konden ze als de beste. Alsof ze allemaal al examen Stap 7 en 8 hadden gedaan. Steinitz kon dat zelf natuurlijk ook. Maar Steinitz kon bovendien uitstekend verdedigen. Hij had als eerste in de gaten dat je in het schaakspel alleen kunt aanvallen als er iets mis is met de stelling van de tegenstander. In het begin van de partij is alles in evenwicht. Afhankelijk van de zetten kan de ene speler wat nadeeltjes krijgen en de ander dan natuurlijk wat voordeel. En dan heb ik het niet over stukken of zelfs maar pionnetjes. Neen, het gaat om vage dingen zoals een verzwakte koningsstelling, centralisatie, een vrijpion, sterke en zwakke velden, het loperpaar en een open lijn.
Steinitz noemde die voor- en nadeeltjes de Elementen van de schaakstrategie. Hij heeft er jaren op zitten studeren voor hij ze had ontdekt. Maar toen had hij dan ook een leidraad waarmee hij bijna altijd de goede zetten kon bedenken, ook als er niets te offeren of te combineren viel. Hij schreef er jarenlang allerlei artikelen over. Maar zijn tijdgenoten begrepen er niets van. Ze liepen zich allemaal te pletter tegen Steinitz’ strategische aanpak. Alleen Emanuel Lasker kreeg het op een gegeven moment door. En die bleef nog veel langer wereldkampioen.
Zou jij Steinitz’ Elementen van de schaakstrategie ook wel eens willen leren? Dat kan. Herman Grooten heeft er drie leerboeken over geschreven. Speciaal voor de gevorderde jeugd. Ze zijn erg moeilijk. Maar als je het snapt, kun je meteen in het eerste team! Je kunt de boeken via internet bestellen. Bijvoorbeeld bij De beste zet. Kijk maar onder Boeken, Tactiek/strategie Nederlands.
(Met dank aan Karin Gottlieb voor de mooie foto van mijn kater Steinitz.)
Wit heeft zijn centrum heel stevig opgesteld, maar hij heeft geen ontwikkelingsvoorsprong of iets dergelijks en het is ook niet duidelijk dat zijn stukken beter zouden staan. Zwart heeft zelfs al gerokeerd. En toch is er al iets mis met de zwarte stelling. Door de opstelling met g7-g6 is de zwarte koningsstelling een beetje verzwakt. Omdat wits centrum zo stevig staat, geeft dat net genoeg kans om meteen aan een aanval te beginnen. Daar zal Tsjigorin wel van geschrokken zijn!
11.h2-h4! Pc6-e7
11…f7-f5 12.e4xf5 g6xf5 13.d3-d4! geeft wit ook prachtige aanvalskansen. 11…h7-h6 12.h4-h5 g6-g5 om de h-lijn gesloten te houden, is erg slecht omdat wit dan een heel sterk veld voor zijn paard krijgt op f5.
12.h4-h5 d6-d5
Tsjigorin beantwoordt wits flankaanval met een actie in het centrum. Dat is heel logisch, maar in dit geval is wits centrum zo stevig dat de tegenaanval niets uithaalt.
13.h5xg6 f7xg6?
Zwart denkt de f-lijn voor z’n toren te kunnen gebruiken, maar nu wordt wits loper van c2 plotseling een gevaarlijk aanvalsstuk. 13…h7xg6 was veel beter. Wit kan dan volgens Kasparov het beste 14.Dd1–e2! spelen met het plan 15. Ld2 en 0–0–0.
14.e4xd5! Pe7xd5
15.Pe3xd5 Dd8xd5
16.Lc2-b3!
Daar heb je hem al.
16…Dd5-c6
17.Dd1–e2
Verhindert e5-e4. Wit heeft al een groot strategisch voordeel.
17…Lc8-d7
18.Lc1–e3!
Wit moet vooral niet denken dat hij al meteen materiaal kan winnen. Bijvoorbeeld 18.Pf3xe5 Dc6xg2 19.Pe5xd7 Dg2xh1+ 20.Ke1–d2 Kg8-h8 21.Lb3xe6 Dh1–h2! 22.Pd7xf8 Ta8xf8 23.Kd2-e1 Tf8-e8 24.d3-d4 c7-c6! en zwart wint het stuk met goed spel terug. Zo zie je maar dat gewoon rustige positionele zetten wel eens veel sterker kunnen zijn dan agressieve aanvallen.
18…Kg8-h8
19.0–0–0 Ta8-e8
Zwart lijkt z’n stukken allemaal nog redelijk actief te hebben staan. Maar in werkelijkheid is het al helemaal mis.
20.De2-f1!
Dat is nou eens echt een valse zet. Ineens dreigt wit met d3-d4 het centrum te openen en dan komt zwarts koning helemaal op de tocht te staan. Wit had dat ook kunnen voorbereiden door bijvoorbeeld Dd2, maar Steinitz ziet aan de horizon nog een heel andere mogelijkheid gloren.
20…a7-a5
21.d3-d4! e5xd4
22.Pf3xd4 Lg7xd4
Opgave 1 Stap 3-4: Na 22…Pe6xd4 forceert wit in enkele zetten mat. Hoe?
23.Td1xd4 Pe6xd4
Wit kan nu gewoon terugpakken. Dat wint echt wel. Maar Steinitz zet zwart liever mat. 24.Th1xh7+!! Kh8xh7
25.Df1–h1+ Kh7-g7
26.Le3-h6+
Opgave 2 (Stap 3): 26.Dh1–h6+ Kg7-f6 is ook mat in drie. Hoe?
26…Kg7-f6
27.Dh1–h4+ Kf6-e5
28.Dh4xd4+
Zwart gaf het op.
Opgave 3 (Stap 1 en 2): Waarom eigenlijk?
Het fragment (waarin de oplossingen van de opgaven te vinden zijn) via de viewer:
(De foto’s (op die van de kater na) en illustraties zijn van onbekende bronnen)
A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Voor de overzichtspagina klikt u hier.
Naschrift Herman Grooten: Bedankt Huub, dat je (postuum) nog reclame voor mijn serie van drie boeken maakte. Inmiddels is bij New in Chess een sterk verbeterde versie van deze Elementen van de schaakstrategie verschenen, getiteld Chess Strategy for the Club Player. Schaaksite heeft uit elk hoofdstuk een fragment gepubliceerd waarvan u hier een overzicht aantreft. Huub schreef nog een column over dit boek, waar ik nu nog van naast mijn schoenen loop…
