De Top 40 onder de loep

Om te beginnen natuurlijk: Veertig maal dank! Het was een mooie klus, waar Johan Hut aan begon in maart 2017. Een top 40 samenstellen van Nederlandse schakers. De bedoeling was om eind 2017 klaar te zijn. Dat is niet gelukt, maar vooruit. Een halfjaartje vertraging moet kunnen. Het leverde een boel mooie verhalen op waar we als lezers veel plezier aan beleefden.

Wie staat er in?

Regelmatig was de top 40 onderwerp van gesprek als Johan weer eens bij En Passant op bezoek kwam. Vooral als er een teamgenoot van me aan de beurt was. Dan ging Johan hem dat even vertellen om te peilen of die teamgenoot daar tevreden over was, of teleurgesteld. En dan kwamen de gesprekken op gang. Ook over spelers die de top 40 niet gehaald hebben. Zo vielen de namen van Peng en Bosboom, maar ook die van Olland en zelfs die van John van Baarle. Paul van der Sterren brak in schaakmagazine een lans voor Bert Enklaar. Voor allemaal (nu ja, met uitzondering van Van Baarle dan) is wat te zeggen. Enklaar en Bosboom hadden prima een plekje tussen 30 en 40 kunnen krijgen, zoals het eigenlijk ook prima is dat ze de top 40 niet gehaald hebben. Dat Johan hier andere keuzes heeft gemaakt is te billijken.

Dat vind ik dan weer niet waar het Peng en Olland betreft. Die hadden er best in gemogen. In het geval van Adolf Olland heeft Johan in voornoemde gesprekken erkend dat hij daar simpelweg niet aan gedacht heeft. Het tijdperk voor Euwe kende hij daarvoor onvoldoende en het is ook niet eenvoudig om de schakers uit die tijd te vergelijken met de schakers van nu. Had dr. Esser erin gemoeten? Davidson? Arnold van Foreest? Ze waren ongetwijfeld sterker dan nummer 38, Norman van Lennep, over wie Johan nota bene zelf schreef: “Als schaker heeft Norman van Lennep niet zo heel veel gepresteerd.” Alleen zat aan Van Lennep een interessant verhaal vast, net als aan Noteboom (nr 37) bijvoorbeeld. Ik denk dan ook wel eens dat Johan, toen hij het idee opvatte voor deze top 40, eerst een paar mooie verhalen selecteerde en zich later pas realiseerde dat er door die mooie verhalen sterkere spelers buiten de boot zouden gaan vallen. Als reactie op een opmerking onder nummer 33, Hans Böhm, schrijft Johan: “Perfect is mijn lijst natuurlijk niet. Zo heb ik die kampioenen voor Euwe er niet in opgenomen, omdat ik de indruk heb dat het Nederlandse schaken toen niet veel voorstelde.” Niet heel sterk geargumenteerd vind ik. Temeer omdat er wel kampioenen uit die tijd in staan. En aan Olland zat natuurlijk ook een mooi verhaal vast. Overleden aan het bord tijdens een NK! Aan Theo van Scheltinga werd een sympathieke zestiende plaats toebedeeld onder andere omdat hij op hoge leeftijd nog aan het NK deelnam. Dat gold ook voor Olland!

Dat Peng er niet in staat verdedigt Johan ook in de commentaren onder nummer 33: “De dames, helaas, die schaakten gewoon zwakker dan de heren”. Te gemakkelijk om zo Peng terzijde te schuiven. Haar vele titels bij het NK zijn dan kennelijk behaald om dat de dames “gewoon zwakker” zijn, maar haar gedeelde eerste plaats op het EK voor dames dan? Dat was behoorlijk sterk bezet. De tegenstand was een stuk sterker dan menig NK (algemeen!) in de tijd voordat Jan Timman eraan kwam. En een snelle blik in de database leert dat onder andere de heren Ivkov, Apicella, Van den Doel, Nijboer(2x), Reinderman (2x), Berkes, Van der Weide (2x),Fishbein, Gagunashvili, Ljubojevic, Mainka, Jonkman, Olafsson, Van der Sterren, Sprenger, Zakhartsov, Burg, Ernst, Ikonnikov, J. van Foreest, Ginsburg en Arnaudov (allen grootmeester) ooit in het stof beten na een confrontatie met Peng. Dus dat “gewoon zwakker dan de heren” mag wel een beetje genuanceerd worden. Daarbij wil ik ook nog vermelden dat Peng in de vaak door Johan aangehaalde Olympiade van 1988 een gouden medaille scoorde aan het derde bord bij de dames. Namens China nog, dat dan weer wel. Daarnaast denk ik dat het Nederlands damesschaak in het algemeen sterker is geworden sinds Peng daar de kar trok. Dus een zekere verdienste voor het damesschaak heeft ze ook nog. Dus nee, ik schrijf dit niet vanwege een politiek correct vrouwenquotum. Peng had best gekund! Er staan er genoeg in de lijst die hun plekje zouden kunnen afstaan.

Er kwam een uiting van teleurstelling uit de hoek van de correspondentieschakers. Nederland heeft een paar wereldkampioenen gehad in die tak van sport, maar geen ervan haalde de top 40. Ook hier een uitleg van Johan in de commentaren onder nr 33: “Een correspondentieschaker had ik kunnen opnemen, niet aan gedacht.” Dat is een eerlijk antwoord. Hij had ook kunnen antwoorden dat correspondentieschaak een heel ander spelletje is als “gewoon” schaak. In de top 40 van beste wielrenners zal Bart Brentjens ook niet terecht komen, in die van beste mountainbikers wel.

Dan zijn er nog de heren Bok, Brandenburg, Burg, Dambacher, Ernst, Janssen, Jonkman, Klein, Pruijssers, Solleveld, Spoelman, Swinkels, Visser, De Vreugt, Van der Weide en Werle. Allemaal werden ze grootmeester en ze haalden de top 40 niet. En dat terwijl er wel Internationaal Meesters en zelfs titellozen in staan. Is dat terecht? Is het terecht dat schakers als Tan, Kuijf en Douven in de top 40 staan op basis van één uitschieter, namelijk de nationale titel? Ja, dat lijkt me wel verdedigbaar. Johan heeft namelijk besloten dat iedere Nederlands kampioen van na Euwe een plekje in de lijst krijgt en als dat een keihard criterium is voor hem is, dan staan die mannen er terecht in. Dat de genoemde grootmeesters er dus niet in staan heeft te maken met de geringe lengte van hun carrière en het niet behalen van het Nederlands kampioenschap. Ja, maar Stellwagen en Van Kampen dan? Tja, die hebben de mazzel dat ze van jongs af aan door de journalist Hut zijn gevolgd omdat ze in die regio opgegroeid zijn. En natuurlijk, Stellwagen was een groot talent, maar wat heeft hij nu eigenlijk gewonnen? Dat had ik ook over Van Kampen kunnen schrijven, maar die fietste in April ineens de top 100 van de wereld binnen dankzij goede resultaten in clubcompetities. Misschien heeft Johan nu wel spijt dat hij Robin van Kampen “slechts” op 32 heeft gezet!

Genoemde grootmeesters zijn overigens bijna allemaal beter dan Rob Hartoch ooit geweest is. Wat die in de top 40 doet is mij echt een raadsel.

Waar staan ze?

Als er dan eenmaal een top 40 is, dan is er de vraag of de volgorde waarin ze geplaatst zijn een beetje verdedigbaar is. Dat is lastig, want hoe bepaal je dat Rudy Douven minder goed was dan Daniël Noteboom? En was Dirk van Foreest echt een fractie beter dan Gert Ligterink? Dat is onmogelijk te zeggen. Toch is het wel enigszins mogelijk om schakers uit verschillende tijdperken met elkaar te vergelijken. Je kunt bekijken hoe we er internationaal voor stonden. Waren wij een sterk schaakland? Dan is onze nationale kampioen een internationale topper. Om hier wat mee te kunnen heb ik onze schaakgeschiedenis verdeeld in vijf tijdperken.

1. De oudheid. De periode voordat Euwe de beste was
2. Het tijdperk Euwe
3. De magere jaren tussen Euwe en Timman
4. Het tijdperk Timman
5. Het sterke schaakland Nederland.

In het eerste tijdperk hadden we niet echt wereldtoppers. Grote toernooien wonnen “we”nooit, laat staan dat we in de buurt kwamen van de wereldtitel. Het is mooi dat er enkelen uit die tijd de top 40 gehaald hebben, het is logisch dat de top tien een brug te ver was voor ze.

Max Euwe stond op eenzame hoogte in zijn tijd.

Na het tijdperk Euwe stelde Nederland als schaakland internationaal weinig voor. Zo eindigde Nederland op de Olympiades van na de oorlog en voor 1974 nooit hoog. In de strijd om het wereldkampioenschap was het na Euwe helemaal behelpen. Tussen Euwe en Timman haalde zelden een landgenoot het interzonetoernooi. In 1952 in Stockholm was Lodewijk Prins van de partij. Hij werd laatste met 4,5 uit 20. In 1955 in Göteborg was Hein Donner van de partij. Ook hij werd laatste, nou vooruit, gedeeld laatste met 5,5 uit 20. Vervolgens slaagde er jarenlang geen enkele Nederlander in zich voor het interzonetoernooi te plaatsen. In 1976 dan eindelijk, in Biel eindigde Genna Sosonko in de middenmoot.

Daarna brak het tijdperk Timman aan en beleefde schakend Nederland weer plezier aan de WK-cycli.

Gedurende het tijdperk Timman werd Nederland een sterk schaakland. Zonder Timman werd zelfs in 1988 op de olympiade een bronzen medaille behaald. Diverse landgenoten kwamen in de top 100 van de wereld terecht, zelfs nadat het ijzeren gordijn verleden tijd was en er een hausse van oostblokkers over de schaakwereld uitzwermde.

Voor een tijdperk Giri vind ik het nog te vroeg, maar dat zit er wellicht aan te komen!

Uit voornoemde opsomming mag de conclusie getrokken worden dat ik het er volkomen mee eens ben dat Euwe en Timman de bovenste plaatsen bezetten, maar dat ik de schakers uit tijdperk 5 sterker acht dan die uit tijdperk 3.

Wat Johan ook zwaar meewoog was winst in het Hoogovenstoernooi, maar hij lijkt daarmee uit het oog te verliezen dat het Hoogovenstoernooi vroeger veel minder sterk bezet was dan het Tatasteeltoernooi van de laatste jaren. Ik herinner me dat Hans Bouwmeester daar in een interview nog een opmerking over maakte. Die bagatelliseerde zijn overwinning in 1954 behoorlijk. Daar geen spelers uit de top tien van de wereldranglijst, wat we nu zo gewoon vinden. Zelfs de overwinning van Jan Timman in 1985 is in dat licht bezien wat magertjes. Nunn, Beljavski, Kortchnoi en Portisch hadden (net als Timman) een elo boven de 2600. De rest zat eronder.

Dan zijn er nog de NK’s. Ook die zitten tegenwoordig vol grootmeesters. Wie sinds het tijdperk Timman het NK wint heeft een behoorlijk sterk toernooi gewonnen. In tijdperk 3 zat het NK nog vol met hoofdklassers naast enkele (groot)meesters.

Wat vind ik dan, met inachtneming van het voorgaande, van de ranglijst zoals die door Johan is samengesteld? Nou, die vind ik eigenlijk prima voor zover het de plaatsen 13 tot en met 40 betreft. Natuurlijk denk ik dat Dimitri Reinderman sterker is dan Theo van Scheltinga ooit geweest is, maar het is te billijken. In 2041 wordt Dimitri 69. Benieuwd of hij dan ook nog het NK speelt. Mind you, good old Theo plaatste zich toen in het tijdperk Timman voor het NK. De magere jaren waren al voorbij! Maar verder is het in die categorie natuurlijk vooral leuk dat ze erin staan. De klassering is minder belangrijk.

Wat kritischer word ik vanaf plaats 12. Heeft Paul van der Sterren alleen al vanwege het feit dat hij zich ooit voor de kandidatenmatches/het kandidatentoernooi kwalificeerde niet een plekje in de toptien verdiend? Alleen de uiteindelijke top 3 bereikte dat stadium. Bij nummer 3, Anish Giri, schrijft Johan: “Na Euwe en Timman is Giri ook de derde Nederlander qua prestaties op WK-niveau.” Volgens mij deelt Giri die status met Van der Sterren! Ik weet wel, in die tijd kwalificeerden 12 spelers zich voor die matches. Dat is iets minder selectief dan de acht in het huidige kandidatentoernooi. Maar toch, check eens het deelnemersveld van het interzonetoernooi van Biel 1993. Daar staan toch een boel illustere namen onder de als tweede geeindigde Van der Sterren! En hij maakte ook nog eens deel uit van het olympiadeteam dat in 1988, zonder Jan Timman, gedeeld tweede werd. Ik denk dat Van der Sterren een hogere plaats verdiende dan Ree, Tiviakov, Sokolov, Sosonko en Donner. Wil ik hem dan ook niet boven Van der Wiel, Piket en Van Wely zetten? Nee, dat niet. Die haalden dan het kandidatentoernooi wel niet, maar die boekten toch ook indrukwekkende prestaties in het internationale schaak. En ze werden vaker Nederlands kampioen in de tijd dat Van der Sterren ook van de partij was. Dat gezegd hebbende had ik er ook geen problemen mee gehad als Piket als straf voor zijn veel te korte carrière een plek buiten de toptien had gekregen.

De volgorde waarin Tiviakov, Sokolov en Sosonko staan vind ik niet zo boeiend. Wel had ik ze graag boven Hein Donner gezien. Maar dat is een verhaal apart.

De Top vijf

In onze gesprekken ging het nog wel eens over Donner. Voor Johan een held, voor mij iemand die erg wisselvallig presteerde en bekend werd om een door Tim Krabbé aangelegde verzameling korte verliespartijen. Het zal de generatiekloof zijn. Johan is opgegroeid in tijdperk 3, een tijdperk waarvan Donner zonder twijfel de aanvoerder was. Ik ben opgegroeid in het tijdperk Timman. De eerste keer dat ik me als jochie bewust werd van een resultaat van Donner was in 1981 toen hij tweede werd op het NK. Hij werd de hemel ingeprezen om die tweede plaats.

Of het te maken heeft met het feit dat Johan en ik zo van mening verschillen over Donner weet ik niet, maar in zijn bespreking van nummer 5 strooit hij met superlatieven om die vijfde plaats te onderbouwen. Een komeetinslag! (Later in de zaterdagrubriek in de Gooi- en Eemlander was het “een grotere donderslag is er nooit geweest”) Ja, het was natuurlijk knap, dat Donner het Hoogovenstoernooi 1950 won, maar wordt hier niet een beetje overdreven? Er deden twee gevestigde namen mee: De over zijn top zijnde Max Euwe en de mondiale subtopper Rossolimo. Nadat het woord “verbijstering” nog even gevallen is worden de “Nederlandse toppers” Cortlever en Van Scheltinga nog genoemd. De andere vijf deelnemers waren van beduidend lager niveau. Met alle respect voor de prestatie van Donner, het is nog niet eens een GM-norm. Dus mag het een onsje minder?

Het zonetoernooi in Madrid, 1960, wordt als een groot succes omschreven. Hmm… hij werd vierde en plaatste zich niet voor het interzonetoernooi.

“Alleen al het feit dat hij 25 jaar in de top 100 heeft gestaan is genoeg reden voor een zeer hoge plaats in de top 40” aldus Johan. Tja, er waren natuurlijk nog niet zoveel professionals he? En die grote sterke Sovjets hielden een hoop talent achter het ijzeren gordijn, dus wat is een top 100-plek eigenlijk waard? In het verhaal over nummer 2, Jan Timman, lees ik dat die in 1972 de top 100 van de wereld binnen kwam. Toen was Timman nog IM. Het was Hein Donner dus geraaien dat ie in die jaren in de top 100 stond. Daar stond iedere schaakprof!

De overwinningen in Hoogovens 1963, toen er in verband met een jubileum wél een zeer sterk deelnemersveld was, en in Venetië 1967 waren natuurlijk wel van grote klasse. En begrijp me niet verkeerd, Donner was een sterke schaker die zonder meer een hoge plek verdient. Maar laat hem dan als leider van tijdperk 3 inhaken nét voor Hans Ree. Maar wel onder Van der Sterren! Hij had ook veel meer uit die carrière kunnen halen, maar ja, die wisselvalligheid…

Over de plaatsen 3 en 4 geen discussie. Johan heeft even met de gedachte gespeeld om Loek van Wely op 3 te zetten, maar besloot later toch maar van niet en nadat hij zijn gedachten al zo geordend had speelde Giri ter bevestiging ook nog eens een ijzersterk Tatatoernooi begin dit jaar. In de reacties onder de artikelen ook geen woord van kritiek. Dat had gekund natuurlijk, Loek is vaker kampioen van Nederland geweest. Maar hij heeft nooit de wereldtop zo goed kunnen weerstaan als Anish.

Anis Giri dus terecht op plaats 3. Maar voor het tijdperk Giri vind ik het nog te vroeg, schreef ik al. Stel toch dat ie over een jaar of twee door een Van Foreest gepasseerd wordt!

Over nummer 2, Jan Timman, ontstond wel discussie en dat was te verwachten. Johan koos de veilige optie om onze enige wereldkampioen op 1 te zetten. Geen twijfel, het was “de enige makkelijke vraag in deze ranglijst” aldus Johan. En natuurlijk, er is veel voor te zeggen, want wereldkampioen word je niet zomaar. Timman was er dichtbij, maar (ik citeer Vedder senior) viel steeds net voor het hekkie dood.

Er staat wel een imposante lijst toernooiwinsten tegenover waar Max Euwe niet aan kan tippen. En dat smalle pad richting de wereldtitel hoefde Euwe nooit te bewandelen. In die jaren kon iemand met een zak duiten de wereldkampioen uitdagen en als meneer genegen was zijn titel daarvoor op het spel te zetten was je zomaar wereldkampioenskandidaat. (Uiteraard moest je wel een wereldtopper zijn om zo’n zak duiten bijeen te krijgen.) Nu waren er in Euwes tijd natuurlijk niet zoveel toptoernooien als nu, of in het tijdperk Timman. Wie weet hoeveel hij er had gewonnen als hij Aljechin, Fine en Keres een keer of drie per jaar zou ontmoeten?

Johan citeert Tim Krabbé, die zei: “Timman was sterker, Euwe was groter “. Je kunt er alle kanten mee op. Persoonlijk zou ik Jan Timman op 1 hebben gezet, maar met Euwe op 1 kan ik goed leven. Sommige dingen, zeg maar gerust heel veel dingen, kun je niet iedereen naar de zin maken.

Tenslotte

Ik heb veel plezier beleefd aan de lijst. De gesprekken bij ons op de club, de discussies ook elders in het land. Het hield de gemoederen bezig, tot in de krant van wakker Nederland en schaakmagazine aan toe. Wel had ik graag een mooie, karakteristieke partij gezien bij ieder verhaal. Op een zeker moment loste Kees Schrijvers dat op door een databasedump onder de verhalen te kwakken, maar ik denk niet dat er veel de moeite hebben genomen om die allemaal door te scrollen. Maar laat deze klacht niet overheersen. Schaaksite heeft er met deze rubriek weer een pareltje bij!