Alzheimer?
Iemand vertelde mij ooit dat Alzheimer onder schakers nauwelijks voor komt. Dat zal ook onder dammers en kruiswoordpuzzelaars zijn dan denk ik, want het idee is, dat als de raderen blijven draaien, dat de hersenen in vorm blijven met alle positieve gevolgen van dien. En inderdaad besloot ik vandaag eens te googlen op Alzheimer + Schaken en jawel hoor: De mensen die er verstand van hebben schrijven het ook. De Belgische blogger Brabo deed ook eens een duit in het zakje. Wel met een nare kanttekening: We hebben minder kans op Alzheimer, maar als het ons overkomt gaat het wel een stuk sneller dan bij anderen.
Vanwaar ineens mijn interesse in Alzheimer? Welnu, dat heeft te maken met mijn optreden bij de Haarlemse Meesters in de afgelopen week. Dat ging heel niet slecht, tegen de top 4 op elo haalde ik ongeslagen 2,5 punt. Maar tegen de vijf lager geplaatsten scoorde ik maar een schamele overwinning en vier nederlagen. Daar zaten twee bijzondere gevallen tussen. Een plan bedenken en als het dan op oogsten aankomt het plan vergeten zijn. Alsof je naar de proviandkast loopt voor een zak chips en eenmaal bij de kast aanbeland vergeten bent wat je er komt doen.
Het eerste voorbeeld overkwam me in de zesde ronde. Ik was met een keurige 3 uit 5 redelijk op koers richting de gewenste 6 punten die nodig waren voor een IM norm. Ik speelde tegen de op dat moment onderaan staande Engelsman Michael Basman. Die opende met het voor hem gebruikelijke 1.g4 en offerde een pion. Die avonturen kwamen hem op een paar vreselijke nullen te staan, want wie zich voorbereidt met een vergeeld boekje van Batsford loopt een achterstand op jegens schakers die hun stokvissen op die opening laten schieten. Nu pakte ik die zaak iets minder voortvarend aan als Bart Gijswijt in ronde 1, maar ook ik bereikte een gewonnen stelling. Een belangrijk moment kwam op zet 14. Ik moest met zwart de keuze maken: h4 of geen h4?
Ik moet de loper van f8 nog ontwikkelen, maar ik kan ook eerst met 14… h4 die witte loper wegjagen. Belangrijker dan het wegjagen van die loper was, zo bedacht ik, dat ik het pionnetje op g5 mogelijk isoleer. Natuurlijk, die kan ook nog door de f-pion ondersteund worden, maar ik voelde aan mijn theewater dat die f-pion niet zou rusten op f4. Basman was van zins die verder op te spelen. En dus zou g5 dan geïsoleerd raken. Tuurlijk, mijn pion op h4 ook, maar die staat stevig gedekt door mijn toren en dat blijft nog wel even zo, want het recht op de rokade had ik al verspeeld toen ik mijn eerste pionnetje snaaide. Want ja, ik sta al een kleintje voor! Ik deed 14…h4!
We zijn zes zetten verder. Nog altijd heb ik mijn pluspionnetje en hier kan ik met 20…Th5! mijn zes zetten eerder bedachte plan uitvoeren en zomaar die g-pion ophalen. Dan zou ik er twee meer hebben en de winst zou nog een kwestie van techniek zijn. Ik deed echter 20… Ke7. Ook niet slecht, want na het antwoord 21.Td2 had ik alsnog 21…Th5 kunnen doen en ik had zelfs met 21…Ph7 een volwaardig alternatief in handen. Ook in dat geval zou ik het op zet 14 keurig geïsoleerde pionnetje kunnen oprapen. Ik deed echter 21…gxf5? Dat wint inderdaad ook een tweede pion, maar de e-lijn werd geopend en daar stond mijn koning, die dus niet meer rokeren mocht, allerminst veilig. Basman had daar voldoende compensatie en toen ik tegen beter weten in op winst bleef spelen verloor ik ook nog.
Het tweede voorbeeld overkwam me in de achtste ronde. Ik was met een matige 3 uit 7 inmiddels kansloos voor de gewenste 6 punten die nodig waren voor een IM-norm. Ik speelde tegen de op dat moment onderaan staande Haarlemmer Esper van Baar. Die opende nogal slapjes en al snel kreeg ik de overhand.
Dit is de stelling nadat ik zojuist 22…Le4 heb gespeeld. Toen ik daarover nadacht kreeg ik een heerlijk matbeeld voor ogen. Want stel toch dat hij op d3 zou slaan. Of het ogenschijnlijk nog sterkere 23.Pc5 zou spelen? Dan zou ik 23…Dd4+ 24.Df2 Pxf4! hebben gespeeld met de heerlijke pointe 25.Dxd4 Ph3 mat!
Esper zag dat matje ook en speelde 23.De3. Er volgde 23…Tbe8 24.Pc5 en ik kon eens lekker nadenken over de beslissende klap…
Uiteindelijk ging ik voor kwaliteitswinst met het hebberige 24… Lg2. Maar waarom was ik dat matje dat ik twee zetten eerder op mijn netvlies had hier alweer vergeten? Geen idee, maar na 24…Ld5! had de partij niet lang meer geduurd. Ik zag geen goed vervolg na 25.Dxd3 Pxf4 26.Lxe8, maar verdorie! Dan heb ik ook weer 26… Dd4+! Want als wit die dame slaat is het weer Ph3 mat!
Overigens kreeg ik na het gespeelde Lg2 nog voldoende winstkansen, maar op de een of andere manier was de scherpte weg en ook hier ging ik in het eindspel tegen beter weten op winst spelen en verloor ik nog. Twee punten weggegooid en als dat anders was gelopen had ik tussendoor in ronde 7 het remiseaanbod van die Belg wel aangenomen. Dan was ik precies op de vereiste 6 punten uitgekomen!
Een plan vergeten dat je een paar zetten eerder bedacht hebt. Brr… het zal toch niet? We gaan het zien zaterdag. Dan stap ik op de fiets naar het denksportcentrum voor een KNSB-wedstrijd. Als ik daar niet aankom omdat ik de weg kwijt ben weet u alvast wat er loos is…
Heel jammer dat na dat mogelijke damenoffer op d4 het mooie mat met Ph3 niet op het bord is verschenen. Dan had Herman Grooten die partij kunnen opnemen in een nog te verschijnen deel Begrijp je wel wat je doet: Kamikaze structuren. Die uitdrukking met stokvissen kende ik niet, wel stokpaardjes, maar misschien is het Visserslatijn uit Bunschoten/Spakenburg.
Heeft de vermoeidheid trouwens niet opgespeeld na het Europese clubkampioenschap met vrijwel meteen daarna het toernooi in Haarlem? Ik merk zelf dat mijn geheugen me, als ik moe ben, in de steek laat en ik dan niet op dingen kan komen.
Ik voelde me tijdens de partijen niet moe. ’s avonds wel vaak. Maar wie weet speelde het onbewust parten. Ik weet het niet
Stokvissen is geen visserslatijn, ik bedoelde te zeggen dat schakers vaak een engine gebruiken bij de voorbereiding (bijvoorbeeld Stockfish). Dit in tegenstelling tot het oude boekje (en het magnetische zakschaakspel) dat Basman gebruikte. Die leek in de jaren ’80 te zijn blijven hangen.
De mening dat het wetenschappelijk bewezen zou zijn dat schaken een gunstig effect zou hebben bij het voorkomen (of uitstellen) van dementie, wordt niet door iedereen gedeeld. Zie streathambrixtonchess.blogspot.com/2006/10/chess-and-dementia.html.
Net als al die ‘wetenschappelijk onderbouwde’ meningen dat schaken voor kinderen positief zou uitwerken op hun schoolprestaties, wordt de claim betreffende dementie voornamelijk geuit door mensen die er een direct belang bij hebben dat er meer geschaakt wordt, zoals trainers en schaakbondbestuurders. Het levert werk en subsidies op.
Ik zou omgekeerd meer interesse hebben in de effecten van dementie op mijn schaakvermogen. Al die uren voorbereiding die ik tijdens het spelen van een partij vergeten ben…
Alzheimer Nederland lijkt me toch een redelijk onafhankelijke partij, niet dan? Of is daar een schaker directeur…
Richard, iedereen zou graag zien dat er een min of meer eenvoudige manier is om dementie te voorkomen. Alzheimer Nederland zal ongetwijfeld die hoop levend willen houden en geen moeite hebben met het aanprijzen van bepaald gedrag dat het leven veraangenaamt en dan misschien ook nog wat bijdraagt aan het voorkomen van Alzheimer. Niks op tegen. Er zijn zeker onderzoeken geweest die zouden aantonen dat het trainen van de hersenen een gunstige uitwerking heeft bij het voorkomen van dementie.
Voor wat betreft bordspelen is daar nog wat uitgebreider onderzoek naar gedaan. Zie www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3758967/. Het komt op het volgende neer: als mensen slim zijn en niet depressief, dan hebben ze minder kans op depressie. Schakers worden minder snel dement, maar als je de factoren slimheid en depressie eruit haalt, worden ze even snel dement als anderen. Kortom, schakers zijn om te beginnen wat slimmer en minder vaak depressief dan anderen. Of dat komt doordat je van schaken slimmer en vrolijker wordt dan wel omdat slimme en vrolijke mensen een grotere neiging hebben om te gaan schaken, is niet duidelijk. (Neem me niet kwalijk voor de weinig wetenschappelijke terminologie.) Zie verder ook de link die ik gaf.
Maar daar gaat het me niet om. Als je googelt op ‘schaken en dementie’, krijg je een eindeloze reeks succesverhalen – dan denk ik: goeie marketing. Maar waarom moet schaken per se gezond of nuttig zijn? Verdoe ik mijn tijd als ik iets doe wat ik gewoon leuk vind, in plaats van iets wat bijdraagt aan mijn maatschappelijke positie? Mag ik niet schaken als dat tijd in beslag neemt voor ‘gezonde’ activiteiten als sporten? En waarom zou je anders niet gewoon het leuke van schaken benadrukken?
‘… dan hebben ze minder kans op depressie’ – dat moet natuurlijk dementie zijn. Bij mij werkt het ook allemaal niet meer foutloos.
Het staat me bij dat het idee dat schaken werkt tegen Alzheimer, voortkomt uit de observatie dat er geen grootmeesters bekend waren die Alzheimer hadden gekregen (ging toen om zo’n 500 grootmeester, dat was dus wel een tijd geleden). Inmiddels schijnt dat er wel een grootmeester Alzheimer gekregen heeft, maar dan nog is de kans zeer klein dat dit gebeurt.. Hoe het bij de dammers zit weet ik niet, maar je zou daar ook zoiets verwachten.
Het zal in ieder geval niet zo zijn dat schaken alleen helpt om Alzheimer te voorkomen, zoals je zelf al schreef gaat het om het trainen van de hersenen.
Ik heb al weer een hele tijd geleden ergens gelezen (je moet 61-jarigen niet naar bronnen vragen) dat die bewuste grootmeester de Hongaar Gedeon Barcza was, iemand uit een tijd dat er nog niet een representatieve populatie grootmeesters was. In 1957, zijn toppunt, waren er 50 grootmeesters. In 1972 waren er nog steeds maar 88. Hij is in 1986 overleden. Tegenwoordig zijn er zo’n 1500, maar hoeveel daarvan zijn er op een ‘Alzheimer-leeftijd’? Ik ben benieuwd naar dat onderzoek (en vooral de cijfers – populaties – ervan).
Ik heb geen idee of het hier een onderzoek betrof, Frits. Je zou het zelf voor Nederland kunnen doen. De reeds overleden grootmeesters en de nog levende grootmeesters op ‘Alzheimer-leeftijd’ zijn zover ik weet niet getroffen. Dat geldt dacht ik ook voor de IM’s.
Paul,
Okay, hier een klein onderzoek voor Nederland. Nederland telt en telde 41 grootmeesters, op één na allen man. Op 65-jarige leeftijd heeft de gemiddelde man (bij vrouwen ligt het iets hoger) een kans van ongeveer 2% om dement te zijn (www.nhg.org/?q=standaarden/volledig/nhg-standaard-dementie, fig. 1). Je kunt dus veilig stellen dat als je jonger dan 65 bent, de gemiddelde kans op dementie hooguit 1% is.
Vijf van de 41 IGM’s zijn of werden ouder dan 65. Van elk daarvan heb ik gekeken naar de leeftijdskans om dement te zijn. Tel alle kanspercentages op en deel door 41, dan heb je de gemiddelde kans dat iemand in een dergelijke groep dement is of dement overleden is: (3+8+12+28+42+[41-5]x1):41 = 129:41 =3,1%. Dat is 1,29 IGM in deze groep. Als het aantal dement geworden Nederlandse IGM’s inderdaad nu nul is, dan is dat statistisch gezien totaal irrelevant.
Daarbij komt, slechts drie van onze IGM’s zijn overleden. Dat heeft invloed op de betrouwbare populatie. De andere 38 kunnen nog steeds dement worden.
Er zijn op dit moment internationaal dacht ik zo’n 1600 IGM’s. Extrapoleer je (heel onwetenschappelijk) de Nederlandse situatie naar de buitenlandse, dan zijn er (3/38) x 1600 = 126 overleden IGM’s. Geen idee hoeveel daarvan oud genoeg zijn geworden om een serieuze kans op dementie te hebben gehad.Ten eerste vraag ik me af of het wel goed genoeg onderzocht is of Barcza inderdaad de enige was. Ten tweede: de levensverwachting in Nederland is behoorlijk hoog, dus de kans om dement te worden ook. Alles bij elkaar lijkt de populatie me veel te klein om betrouwbare uitspraken over te doen.
Daar komt bij, zoals ik al geschreven heb, dat het niet zozeer het schaken hoeft te zijn dat de kans op dementie verkleint; het kan net zo goed een andere omstandigheid zijn die veel voorkomt bij schakers, zonder daardoor veroorzaakt te zijn – al bestaande intelligentie, lagere graad van depressiviteit, leefgewoonten, vroeger overlijden.
Kortom, ik heb mijn twijfels over de bewijsbaarheid van de stelling dat schaken de kans op dementie verlaagt. En ik heb er moeite mee dat die stelling gebruikt wordt om zieltjes te winnen.
Je kunt je onderzoeksgebied uitbreiden naar de wereldkampioenen en hun uitdagers, die zijn goed gedocumenteerd. Zo te zien zit daar ook geen Alzheimer tussen. Het heeft er alle schijn van dat Alzheimer zeer zeldzaam is onder grootmeesters. Daar kun je mogelijk uit concluderen dat schaken op hoog niveau Alzheimer zou kunnen voorkomen of uitstellen. Ik houd het er maar op dat hersengymnastiek goed is voor het brein, net als gymnastiek goed is voor het lichaam.
Paul, zo eenvoudig is het niet. Ongeveer 6 op de 100 mensen boven de 65 worden door de ziekte getroffen(https://nl.wikipedia.org/wiki/Ziekte_van_Alzheimer). Boven de 90 is de kans 40%, maar ik ken geen wereldkampioenen of uitdager die zo oud geworden is. Sterker: de helft van de wereldkampioenen is zelfs niet oud genoeg geworden om enig statistisch risico te lopen. Steinitz: 64. Capablanca: 54. Aljechin: 54 Tal: 56. Petrojan: 65. Fischer: 64. Aan de andere kant: Lasker: 73. Euwe: 80. Botwinnik: 84. Smyslov: 89. Spassky is nu 81; geen idee hoe het met hem gaat. Karpov is nu 67 en zou een iets verhoogd risico hebben, maar daar is nog niets van te merken. De rest leeft nog en is jonger dan 65. Zes procent van zes personen…
Je kunt de kansberekening op wereldkampioenen uitbreiden met uitdagers en het sommetje maken zoals ik met (oudere of overleden) Nederlandse GM’s heb gedaan, maar ik betwijfel zeer of je een relevant resultaat krijgt. Bovendien zou ik graag willen weten hoe het gebrek aan grootmeesterlijke dementie onderzocht is: zijn nabestaanden geïnterviewd? Is er een diagnose van Alzheimer gesteld? (Nog helemaal niet zo lang gebruikelijk, volgens mij.) Het is sowieso niet iets wat altijd in overlijdensberichten terechtkomt.
Ik heb geen flauw idee of hersengymnastiek nuttig is bij het voorkomen van Alzheimer of andere vormen van dementie, maar volgens mij is het veel belangrijker of je er plezier aan beleeft. Als dat zo is, zou je er zeker mee door moeten gaan, zolang als het maar enigszins mogelijk is.
Volgens mij gaat het bij het voorkomen vooral om trainen van het brein. Natuurlijk zijn er allerlei andere factoren die een rol spelen. Het lijkt me erg moeilijk om het wetenschappelijk te bewijzen. Ik weet alleen uit de praktijk dat het gebruik en trainen van hersenen er voor zorgt dat deze functies het goed blijven doen. Al neemt het natuurlijk wel af met je leeftijd: op je 15e ben je maximaal en het neemt langzaam af. Schaken lijkt me een prima manier om allerlei hersenfuncties te trainen. Dat blijf ik doen, zeker nu ik niet meer (hoofd)werk en die training mis. Over 20 jaar hoop ik jullie te kunnen vertellen wat het effect is geweest.
Getekend een fenomenoloog.
In 2016 was er geen spoor van Alzheimer bij Spassky: https://chess24.com/en/read/news/boris-spassky-i-m-waging-a-war
Van Reschevsky, Bronstein, Najdorf, Kortchnoi, en ook de in het interview genoemde Liliental en Lombardy is bekend dat ze geen Alzheimer hebben gehad.