De stem van de stamhouder

Na het overlijden van Alexander H.J.F.S. Münninghoff (AM) publiceerde Johan Hut een stukje over de schaakboeken die AM ons heeft nagelaten. Hierop volgde een reactie met een vraag of iemand die AM goed gekend heeft iets wilde publiceren. Peter Boel schreef een mooi persoonlijk artikel. Jaarlijks ontmoette hij AM achter het schaakbord in Wijk aan Zee bij het journalistentoernooi. Peter heeft ook het boek van AM over Hein Donner in het Engels vertaald en dit boek is recent verschenen bij New in Chess. Het is iets uitgebreider dan het Nederlandse boek.

Ik aarzelde om iets over AM te schrijven omdat ik zelf AM ook nooit heb ontmoet, wel in actie gezien in Wijk aan Zee. Ik ken hem als journalist en van zijn schaakboeken die ik alle heb gelezen. Een paar jaar geleden had ik contact met hem over zijn boek De stamhouder. Hij en zijn uitgever wilde graag meewerken aan een promotieactie tijdens ons jaarlijkse Schaken tegen Kankertoernooi in Rotterdam. Nu is hij zelf aan de gevolgen van die vreselijk ziekte overleden, in het jaar dat de zesde editie van het evenement om coronaredenen niet kon doorgaan.

Na het uitkomen van De stamhouder kwam hij vaker in het nieuws, natuurlijk ook om zijn boek te promoten, zo gaat dat in deze tijd. Het boek werd een groot succes, hij won er verschillende prijzen mee en zijn meesterwerk is inmiddels ook vertaald.

AM kende ik vooral van zijn optredens voor radio en tv. Zijn stem herken ik uit duizenden. In mijn herinnering begon het toen hij verslaggever was bij het NOS-Journaal, eind jaren ‘70 waar hij ook over actualiteiten in Rotterdam berichtte. Daarna staat mij iets bij over de taalcursussen van Teleac. Ik probeerde mee te doen met Chinees en Russisch, mooie cassettes met lesmateriaal overigens. Bij Chinees ben ik niet verder gekomen dan Ni Hao en Russisch ging mij helemaal boven de pet, AM was hier de presentator. Maar dit lag natuurlijk niet aan hem. Een paar jaar geleden heb ik dit materiaal weggegeven, bijna niemand wilde het hebben, het stond thuis alleen maar in de weg.

Bij zijn optredens ging het ook vaak even over schaken en zijn kennis van de Russische taal. Daartoe wil ik mij nu beperken. Hij was charmant, zag er altijd verzorgd uit met als kenmerk zijn vlinderdasje en zijn bijzondere stem.

Russisch

Op 12-jarige leeftijd kreeg AM de keus van zijn ouders tussen leren pianospelen of Russisch leren. Hij koos, misschien mede gelet op zijn roots, voor Russisch leren. Hij sprak al een beetje Russisch en hij had immers twee Russische grootouders. Hij kreeg les van een Russische prins, Nicolai Obolonsky, die in de Sinaasappelstraat in Den Haag woonde. Toen hij geslaagd was voor het gymnasium ging hij in Leiden Rechten studeren maar stapte al snel over naar Slavische talen en letterkunde bij hoogleraar Karel van ’t Reve, de broer van schrijver Gerard van ’t Reve. Hij noemde Karel van het Reve vaak zijn ‘goeroe’. Zijn kennis van de Russische taal kwam hem, zoals elders al vermeld, goed van pas bij zijn bijdragen voor Schaakbulletin waarin hij over schaken in Rusland kon berichten. Daarnaast kon hij optreden als tolk bij Russische schaakgrootmeesters die Nederland bezochten. Hij onderhield hierdoor goede banden met o.m. Botwinnik, Flohr en Spasski. Hij was bevriend geraakt met Spasski en bewonderde hem om zijn durf en onafhankelijke geest.

AM heeft ook gezelschappen rondgeleid bij exclusieve reizen naar Riga (Letland), Moskou en St. Petersburg (Rusland) en andere culturele bestemmingen. Hij kon hier altijd enthousiast over vertellen en was een graag geziene gastheer. Hij was vroeger ook betrokken geweest bij de Teleac-serie Globetrotter.

Schaken

AM vertelde eens op de radio dat hij op een regenachtige zaterdagmiddag schaken had geleerd van de moeder van een vriendje van hem. Ja, inderdaad van een vrouw, hij was haar daar zeer dankbaar voor! De moeder had nog op schoot gezeten bij Lasker, de wereldkampioen, die daar weleens op bezoek kwam. Hij noemde het schaakspel zijn nieuw ontdekte koninkrijk. Hij kocht schaakboeken om zich in het spel te verdiepen en vond achteraf dat het soms wel iets te ziekelijk werd. Als andere klasgenootjes ’s zomers naar het strand gingen en achter de meisjes aan zaten, zat hij met een puistenkoppig schaakvriendje matches te spelen in een zweterig kamertje.

In zijn boek De stamhouder schreef hij dat schaken een sport is voor escapisten. De schaker leeft, volgens AM, in twee parallelle werelden. Een schaker bouwt makkelijk een vesting. Hij typeerde schaken als een gewelddadig spel en haalde vaak een quote van Fischer aan. Waar gaat bij schaken om? Bij schaken gaat het om ‘to crush the other guys ego’. AM was vooral door de schoonheid van het spel gegrepen. Zelf vertelde hij meermalen dat hij te weinig talent had maar wel erg fanatiek was. Het eindspel vond hij maar saai, dat appelleerde niet aan iets bij hem. Bekend is dat hij Hein Donner een markante figuur vond, die vind je niet meer, zei hij vaak. Het zijn allemaal van die computerjongentjes geworden. AM vond dat schakers naast schaken ook iets anders moesten presteren zoals Lasker, Euwe, Timman, Donner en Ree deden. Hij vond het schaken daarom minder leuk geworden met alleen dat computergedoe. Hij hield meer van sterke karakters met durf zoals Boris Spasski en Michael Tal, die hij geniaal vond. De schaakgeneratie van nu vond hij ‘getormenteerde’ wezens, een term die hij vaker zou gebruiken. AM moest niets hebben van computers, hij was een schaakromanticus van de oude stempel, pur sang.

Hij vertelde weleens over een gesprek dat hij, lang geleden, als tolk bijwoonde tussen Max Euwe en Michael Botwinnik. Euwe vond dat de computer wel goed kon rekenen maar geen intuïtie had. Botwinnik noemde intuïtie ‘nog niet herkende kennis’, herinnerde AM zich. AM vond dat we te veel in de sfeer van de robots dreigden te komen die alles wilden overnemen.

Bron: Het VPRO-Marathoninterview, Tessel Blok spreekt drie uur lang met AM op 25 december 2014. In het begin van het tweede uur vertelt AM over schaken.

Columnist bij het radioprogramma OVT

OVT is een geschiedenisprogramma over de onvoltooid verleden tijd. Met actueel nieuws over geschiedenis, columns en historische documentaires in Het Spoor Terug. OVT hoor je wekelijks op zondag tussen 10.00 en 12.00 uur.

AM was een gewaardeerd columnist bij dit radioprogramma. Hij was dertien jaar aan dit programma verbonden. Daarvoor werkte hij hieraan al mee als Ruslandkenner. Zijn ruim 50 columns duurden 4-6 minuten en veel onderwerpen kwamen langs. Zijn eerste column dateert van 2006 en zijn laatste van 2018. Af en toe gingen zijn columns geheel over schaken en de twee die ik mij herinner gingen over ‘zijn’ Hoogovenstoernooi. Hij hield er sterke opvattingen op na en schuwde boude uitspraken niet. Een tikkeltje cynisch en altijd liefdevol. Hij sprak zijn columns à tempo uit, alsof zijn vlag op vallen stond. De in Rotterdam geboren schrijfster Nelleke Noordervliet, ook columnist, was sinds hun studententijd in Leiden bevriend met AM. Zij noemde hem Sacha omdat AM haar had verteld dat ze in Rusland Sacha als koosnaam gebruikten voor de naam Alexander. Beluister hier het IM van Nelleke Noordervliet.

‘Zijn’ Hoogovens Schaaktoernooi

Ik heb de tel niet bijgehouden maar ik schat dat AM meer dan 50 keer aan ‘zijn’ Hoogovens Schaaktoernooi’ heeft meegedaan. In een van zijn laatste columns over ‘zijn’ schaaktoernooi wond hij zich op over de cover van het zoveelste boek over oud-Bondskanselier Helmut Schmidt. Met de titel Zug um Zug (Een dubbele betekenis. Schach Zug um Zug is een officieel leerboek van de Duitse Schaakbond waarmee kinderen een pionnendiploma, torendiploma of Koningsdiploma kunnen halen, net als vroeger in ons land.) Schmidt, de man die de pretentie had de wijsheid in pacht te hebben. Hij had dit boek gezien tijdens een van zijn bezoeken aan Berlijn. Wat was het geval? Het bord lag verkeerd om. AM vond het een voorbeeld van de respectloze manier waarop de reclamewereld met het spel der koningen omging. In de reclames voor whisky, computers, verzekeringen enz. komt het in de helft van de gevallen voor dat het bord verkeerd om ligt. Dat heeft iets ontzettends doms zoals er door onbevoegden mee wordt omgegaan, was zijn mening.

Luister hier nog maar eens naar deze column over ‘zijn’ Hoogovens Schaaktoernooi. En een vroegere uit 2006.

Bijzonder was ook zijn laatste column voor OVT in december 2018. Deze ging niet over schaken maar over zijn gedwongen vertrek bij OVT. OVT ging verjongen en er was geen plaats meer voor AM en Philip Freriks. Zij zouden worden vervangen door drie jongelingen waarvan twee van allochtone afkomst. AM was netjes drie weken van te voren ingelicht, Freriks kreeg het pas tijdens zijn laatste uitzending te horen. Hij was wit heet. Bekend is de grote rel die toen ontstond over de wijze waarop dit aan Freriks bekend werd gemaakt. AM liet dit natuurlijk niet onbesproken. Hij bleef wel aan als Ruslandkenner.

De stamhouder

In het VPRO-programma ‘Nooit meer slapen’ was hij te gast bij Pieter van der Wielen op 15 oktober 2014 en een paar dagen later was hij te gast in het VPRO-programma ‘Wim Brands met boeken’. Helaas is Wim Brands ook niet meer onder ons.

Over De stamhouder is door Ger Poppelaars voor de EO een mooie documentaire gemaakt.

De stem van de stamhouder

Neem nog eens de moeite om naar ‘De stem van de stamhouder’ te luisteren, het is meer dan de moeite waard ‘his master’s voice’ zelf te horen als het over schaken gaat! Gewoon even klikken op de links hierboven in het artikel.

Door zijn boeken, zijn artikelen en de opnames voor radio-en tv zal hij lang bij ons blijven. ‘Een prachtmens’ zoals Peter Boel dit zo treffend beschreef!