Goede zetten bestaan niet
Onlangs werkte ik aan een methode om automatisch combinaties te ‘oogsten’ uit partijenverzamelingen. Stop de PGN van partijen uit het Bont en Blauw toernooi in de computer en krijg een serie opgaven terug.
Inmiddels heb ik die procedure wel, maar ik stuitte op een fenomeen waar ik nooit zo over had nagedacht: het is onmogelijk om je stelling met een goede zet te verbeteren. Als die goede zet er in zat is dat door de vorige zet van de tegenstander al mogelijk gemaakt. Een triviaal voorbeeld:
d2-d4 e7-e6 2. Lc1-f4 c7-c5 3. Pg1-f3 c5xd4 4. Pf3xd4
e6-e5 wint een stuk. (wegens 5. Lxe5 Da5+)
Is e6-e5 nu een fantastische zet die opeens een stuk wint? Nee, de zet 4. Pf3xd4 van wit was een hele slechte, waar zwart alleen maar van geprofiteerd heeft. Elke schaakengine geeft na de vierde zet van wit al aan, nog vóór e6-e5, dat zwart gewonnen staat. Dit geldt ook voor moeilijker combinaties van meerdere zetten diep. De vorige zet was slecht, en de winnende zet is neutraal en verandert de evaluatie niet.
Met andere woorden: goede zetten bestaan niet, maar slechte zetten wel. Het kan ook een zet wat langer geleden zijn, als zwart zich heeft verrekend in een pionneneindspel en een zet of 10 later merkt dat hij een tempo te kort komt. De beslissing in die partij is dan nog steeds de slechte zet van zwart, niet de “goede” van wit. Wit profiteert alleen van wat er al in zat en presteert zelf niets goeds.
Dit was in eerste instantie een probleem voor mijn methode. Ik gebruikte Chess Game Analyzer (van Ferdinand Mosca) om een PGN om te zetten in een serie stellingen met per stelling een evaluatie. Daar keek ik waar de evaluatie drastisch veranderde. Het waren altijd verslechteringen voor de speler die zojuist gezet had.
De enkele keer dat de evaluatie verbeterde na de zet van een speler was omdat de engine dan net één halfzet verder keek en zijn oordeel wijzigde. Als ik game analyzer voldoende tijd gaf kwam dat maar weinig voor, en nooit met een drastische sprong in de evaluatie.
Maar wat nu. Ik was dus niet zozeer geïnteresseerd in de stelling waar de evaluatie veranderde, maar in de stelling en zet ervoor en de zet daarna.
Bij de stelling ervoor (na 3. …c5xd4) is dus de opgave “wat speelt u hier” en een betere zet voor wit te doen dan in de partij. In de stelling erna (na ook nog 4. Pf3xd4??) is de opgave om te profiteren van wits fout.
Alles in de vorm van een rijtje puzzels die ik via mijn schaakprogramma kan oproepen en gaan oplossen.
Nu is deze voorbeeldpartij wel érg simpel, maar het werkt nu aardig, ook met toppartijen. Ik kan nu een PGN aan game analyzer voeren, en na enige tijd de reeks stellingen met waardering in de A-kolom van Excel zetten, waarna ik in de P-kolom de losse opgaven kan oogsten. Om en om zijn nu de opgaven: “vermijd de fout” en “profiteer van de fout”.
Het hoogst bereikbare is een zet die de evaluatie onveranderd laat. Goede zetten bestaan niet, slechte wel.
Het is zoals ik vroeger leerde op catechisatie: Zondag 3 van de Heidelbergse catechismus. “Maar zijn wij alzo verdorven, dat wij ganselijk onbekwaam zijn tot enig goed en geneigd tot alle kwaad?” Antwoord: Ja wij; tenzij dan dat wij door den Geest Gods – en niet door eigen verdienste (WE) – wedergeboren worden.
Amen.
Aanvulling: de link die naar Game Analyzer verwijst geeft de hele discussie over dit programma. Daar kun je ook versies downloaden. Zelf heb ik altijd versie 36 gebruikt. De nieuwste versie 39.14 beta is ook beschikbaar op https://drive.google.com/file/d/0BwAOsuIe4cQ3QUd4SWdZdFFHdFE/view?usp=sharing
Als iemand mijn Excel sheet wil hebben en ermee wil experimenteren: laat het weten.
Leuk artikel! Vooral gedacht vanuit de computer.
Ik denk dat goede zetten bestaan. Dat zijn zetten die iets bijdragen aan je plan, passen in de stelling en die je kan overzien (berekenen). Natuurlijk worden er fouten gemaakt, dat is onderdeel van de strijd. Degene die laatste fout maakt verlies op mijn niveau (1870).
Ondanks mijn bouwjaar (1956) ben ik verschoond gebleven van catechismus! Mijn overtuiging is dat we als mens ons best kunnen doen om tot het goede te komen. Al valt dat niet mee :-).
De goede zetten die jij beschrijft zou ik eerder “adequaat” noemen. Ze behouden het evaluatiecijfer dat je al had. Maar je kunt nooit een enkele zet doen waar je met wit aan zet een evaluatie 0.8 had en, als na het verplaatsen van dat éne houtje zwart aan zet is, de evaluatie 1.5 is.
De enige situatie die ik me kan voorstellen is als je bijvoorbeeld een volle Dame voorstaat in een eindspel en het mat steeds dichterbij brengt, hoe goed de tegenstander zich ook verdedigt. Maar die situaties vallen buiten mijn onderzoek. Ik heb ook geen behoefte aan puzzels om één van de zes zetten te vinden die de totaal gewonnen stelling uitbuit of profiteert van een fout en daardoor op -4 in plaats van -6 komt.
Had ik erbij moeten zetten. een stelling en zijn vervolg van buiten het bereik (-2 tot +2) moet mijn Excelsheet overslaan.
De vraag is inderdaad hoe definiëren we een goede zet.
Als je het aan de computer overlaat heb je gelijk, je kan dan niet stijgen in de evaluatie. Maar zoals je zei het evaluatie cijfer hangt af van de diepte van de berekening en ook daar zitten grenzen aan. Dus die is ook niet absoluut.
Ik vind niet dat je hieruit kan concluderen dat er geen goede zetten bestaan. Al is het natuurlijk wel zo dat als de tegenstander geen fouten maakt, je niet kan winnen.
Ik denk dat goede zetten in menselijk opzicht mogelijk zijn, zoals ik al schreef. De computerevaluatie speelt hierbij geen rol.